Page 99 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

Rzeźba w ekspozycji stałej
Muzeum Diecezjalnego w Łomży –

czas powstania, warsztaty, ikonografia, funkcja Paweł Freus
Proweniencja m.in. w dynamicznie ukształtowanych, jakby ostro łamanych
Nieduży liczebnie zbiór rzeźby w ekspozycji stałej Muzeum draperiach szat. Niewątpliwie w łomżyńskim zbiorze rzeźby
Diecezjalnego w Łomży reprezentuje bez wyjątku tematykę późnogotyckiej najcenniejsza, od dawna przyciągająca uwa-
religijną, a pochodzenie dzieł związane jest z samą Łomżą gę badaczy, jest grupa Zwiastowania Marii z Kleczkowa. Wy-
oraz z kościołami parafialnymi i przydrożnymi kapliczkami raźnie widoczne są w niej echa krakowskiej twórczości Wita
w jej okolicach. Figury pochodzą głównie z kościołów w Bia- Stwosza (ok. 1438/48–1533), czytelne zwłaszcza w obliczu
łaszewie, Jasienicy, Kleczkowie, Radziłowie i Romanach oraz Marii, które mocno przypomina twarz Matki Boskiej w sce-
z kapliczek w Wiźnie. Niestety w większości z nich nie za- nie jej Zaśnięcia i Wniebowzięcia w szafie słynnego ołtarza
chowały się do naszych czasów pierwotne warstwy wykoń- mariackiego w Krakowie z lat 1477–1489. Jednak układ szat
czeniowe: grunty, złocenia ani polichromie. W niektórych Marii i Gabriela, zwłaszcza Madonny, odbiega swym raczej
obiektach znacznemu uszkodzeniu uległa forma rzeźbiarska, dekoracyjnym zadrobnieniem od monumentalnych draperii
a powierzchnia figur została w dużej mierze zmieniona przez rzeźb Stowszowskich, w których odgrywały ważną rolę eks-
warstwy nowych gruntów i przemalowań o niskiej wartości presyjno-symboliczną. Także w innych motywach dostrzec
artystycznej. Utrudnia to poważnie precyzyjne ustalenie cza- można elementy obce sztuce mistrza z Krakowa i Norym-
su ich wykonania, autorów, a także nawet tematów i funkcji. bergi. Opadłe kąciki oczu, podkreślonych fałdkami na po-
wiekach, obu postaci oraz jakby nabrzmiała twarz archanioła
Zagadnienia stylistyczne zdają się reminiscencjami sztuki czynnego w południowo-

W tym niedużym zbiorze poziomem artystycznym wyróż- niemieckim Würzburgu wybitnego rzeźbiarza Tilmana Rie-
niają się dzieła rzeźbiarstwa późnośredniowiecznego – po- menschneidera (ok. 1459/62–1531). To połączenie wpływów
wstałe w XV i pierwszej połowie XVI w. Najwcześniejsze dwóch odległych środowisk – Małopolski i Frankonii – nie
z nich reprezentują tzw. gotyk międzynarodowy około roku jest niczym niezwykłym w rzeźbie środkowoeuropejskiej
1400 (obejmujący zjawiska sztuki europejskiej od 1380 do późnego gotyku. Można przyjąć, że twórca grupy Zwiastowa-
1440 r.), zwany także stylem miękkim ze względu na spo- nia z Kleczkowa wykształcił się w Krakowie, w orbicie dzieł
sób miękkiego kształtowania obfitych draperii szat oraz Wita Stwosza, choć niekoniecznie w jego warsztacie (mistrz
pięknym – ze względu na wyraźną tendencję do idealiza- opuścił Kraków dla Norymbergi w 1496 r.). Następnie odbył
cji twarzy, zwłaszcza kobiecych, pełne wdzięku pozy i gesty wędrówkę czeladniczą, która zawiodła go do Południowych
oraz liryczny nastrój. Są to figury świętych niewiast z Turośli Niemiec, gdzie zetknął się z licznymi dziełami Riemenschne-
i Białaszewa. W pierwszej z wymienionych rzeźb dekoracyj- idera i jego prężnego warsztatu. Nasz rzeźbiarz był zapewne
ne potraktowanie drobnych fałdów szat świętej oraz manie- czynny w Królestwie Polskim, ale – wobec braku dzieł o ana-
ryczny wyraz dziewczęcego oblicza wskazują na ostatnią fazę logicznym indywidualnym stylu – nie sposób stwierdzić,
gotyku międzynarodowego około roku 1400, która przypadła gdzie dokładnie działał. Grupa Zwiastowania z Kleczkowa
na okres ok. 1420–1440. Odosobniona w tej części Mazow- może być zatem zarówno importem z Krakowa, jak i dziełem
sza figura z Turośli jest najpewniej importem z obszaru pań- twórcy tam wykształconego, ale czynnego na prowincji, np.
stwa krzyżackiego w Prusach, które należało w tym czasie do na Mazowszu, może tym wypadku w Warszawie. Najwcze-
wiodących centrów sztuki Europy Środkowo-Wschodniej. śniejsze przykłady oddziaływania ołtarza mariackiego po-
Trudno jednak wskazać w rzeźbie pruskiej jakąś bliższą dla chodzą z Małopolski i Śląska z lat 1491–1492 i niewątpliwie
naszej figury analogię. Rzeźba do Turośli dostała się zapewne po tym czasie powstało Kleczkowskie Zwiastowanie. Źródła
w późniejszym okresie (parafia powstała dopiero w XIX w.), historyczne dotyczące parafii w Kleczkowie sugerują, że rzeź-
może z jednego ze znaczniejszych kościołów parafialnych by związane są z wyposażaniem tamtejszego nowego kościo-
o średniowiecznej metryce w diecezji płockiej. Ze względu na ła, wznoszonego w cegle w latach 1512–1518. Może najbliższą
mały wolumen i wydrążenie od tyłu można sądzić, że figura datującą wskazówką jest fakt, że do czasu całkowitego znisz-
z Turośli najpewniej przytwierdzona była do zaplecka, któ- czenia świątyni w Kleczkowie przez Niemców w 1944 r. w jej
rym mogło być tło kwatery nastawy ołtarzowej. Wraz z inny- wnętrzu znajdowały się późnogotyckie stalle z datą 1521 (lub
mi figurami świętych wypełniać mogła korpus retabulum, np. 1523). Kleczkowskie Zwiastowanie powstało zatem w pierw-
w przedstawieniu Marii z Dzieciątkiem czy koronacji Marii, szej ćwierci XVI w., może około roku 1520. Zapewne było
lub mogła być umieszczona na awersie (stronie wewnętrznej) wypełnieniem korpusu niedużego retabulum ołtarzowego,
skrzydeł ołtarzowych. od początku przeznaczonego dla kleczkowskiej fary.

Uszkodzona figura z Białaszewa, może pomyślana jako
wolnostojąca, reprezentuje tę samą fazę gotyku międzyna- Jedna z trzech Marii myrrofor (Maria Salome lub
rodowego, co rzeźba w Turośli, jednak forma rzeźbiarska Maria Kleofasowa, MD/RZ/15, druga ćwierć XV w.
sugeruje jej lokalny, mazowiecki charakter. Do Białaszewa z kościóła parafialnego pw. św. Jana Chrzciciela w Turośli
dostała się także wtórnie, parafia i kościół białaszewski bo-
wiem powstały w pierwszej połowie XVI w. na następnych stronach:
Maria i Archanioł Gabriel tworzący grupę Zwiastowania Marii,
Więcej dzieł reprezentuje stylistykę późnego gotyku, zamyka- MD/RZ/04 i MD/RZ/05, Kraków (?), warsztat łączący wpływy rzeźby
jącą się mniej więcej między połową XV a pierwszą połową Wita Stwosza i Tilmana Riemenschneidera, pierwsza ćwierć XVI w.
(ok. 1520 r.?), z kościoła parafialnego pw. św. Wawrzyńca.
98 XVI w., charakteryzującą się w rzeźbie natężeniem realizmu Zdjęcia archiwalne IS PAN BR0000002035 i IS PAN BR0000002036
RZEŹBA (np. w twarzach), z nasileniem ekspresji, wyrażającym się oraz po konserwacji w 2016 roku.