Page 153 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

Złotnictwo w zbiorach
łomżyńskiego Muzeum Diecezjalnego –

czas i miejsce powstania, formy i znaczenia Paweł Freus
Bogaty zasób sprzętów kościelnych w zbiorach Muzeum nie Tradycje gotyckie w złotnictwie trwały bardzo długo,
był dotąd przedmiotem badań. Tylko cześć z dzieł została o czym przekonuje np. monstrancja z Jedwabnego z 1616 r.
ujęta przez inwentarze topograficzne zabytków. Siłą rzeczy (MD/ZL/M/102). Najbliższy sylwetą i detalem kielichowi
zatem wzmianki o nich są lakoniczne i okazały się w toku z Zambrowa jest kielich jasienicki, o jedenaście lat później-
badań nie zawsze trafne. Wśród dzieł dominują naczynia szy od daty widniejącej na czarze zambrowskiego. Kielich
mające w liturgii bezpośredni kontakt z pokarmami eucha- z Zambrowa wyróżnia zastosowanie filigranu do dekoracji
rystycznymi. Najliczniejsze są kielichy mszalne, puszki na koszyczka oraz obecność inskrypcji fundacyjnej na czarze.
komunikanty i monstrancje. Do naczyń non sacra należą Pewne elementy zdobienia naszego kielicha przypominają
relikwiarze, krzyże ołtarzowe, ampułki i różne naczynka. dzieła poznańskiego złotnika Mikołaja Auerhana, czynnego
Dzieła reprezentują niemal wszystkie epoki w dziejach sztu- w latach 1477–1498. Jak świadczy inskrypcja, kielich pozy-
ki polskiej – od późnego średniowiecza po XX w. skany z Jasienicy (MD/ZL/K/74) został ufundowany przez
Fabiana z Kleparza, kanonika katedralnego płockiego, dla
Chyba najstarszym z naszych gotyckich vasa sacra jest kie- „ecclesiae slotoriensis” (?), w którym fundator był pleba-
lich z Drozdowa (MD/ZL/K/73). Powstał około roku 1500, nem. Zapewne chodzi tutaj o wieś Złotorię (woj. mazowiec-
najpewniej w trzeciej ćwierci XVI w. ozdobiono go ryta- kie, pow. Ostrów Mazowiecka), znaną jako Stara Złotoria.
mi w stylu renesansowym. Rzeczywiście motywy roślinne W 1816 r. kościół w Złotorii spłonął po raz kolejny. Zdecy-
przywodzą na myśl symetryczny ornament kandelabrowy dowano się go nie odbudowywać, a miejscowość włączono
epoki Odrodzenia. Temat arma Christi widoczny na sto- do parafii jasienickiej. Zapewne wtedy też przeniesiono nasz
pie naczynia wskazuje na tożsamość historycznej ofiary kielich. Ma on dobre proporcje, ładną sylwetę i precyzyjny
Chrystusa i jej eucharystyczne powtórzenie. Fundatorów detal, z którym kontrastuje niewysoki poziom artystyczny
kielicha można szukać wśród właścicieli Drozdowa. Od co rytej dekoracji.
najmniej 1417 r. (pierwsza wzmianka o wsi z 1404 r.), od
Smisłowa z Zakliczewa herbu Modzele, wieś ta należała do Dziełem problematycznym, jeśli chodzi o jego datowanie,
Drozdowskich, aż do śmierci chorążego wiskiego Tomasza jest krzyż relikwiarzowy z Łomży (MD/ZL/R/85). Jego typ
Drozdowskiego ok. 1741–1742 r. Autorzy Katalogu zabyt- i budowa morfologiczna sugerują czas powstania przypada-
ków sztuki w Polsce sądzą, że czara z koszyczkiem kielicha jący na pierwsze dekady XVI w. Na Mazowszu zachowało
z Zambrowa (MD/ZL/K/132) powstały w 1544 r. jako uzu- się kilka późnogotyckich pacyfikałów w formie krzyża, jed-
pełnienie trzonu i stopy z 1500 r. w ramach naprawy, która nak formy późnogotyckie w tym typie sprzętu liturgicznego
kosztowała – wedle inskrypcji na czarze – aż 52 floreny. Nie utrzymywały się długo, nawet do pierwszej połowy XVII
wydaje się to przekonujące. Nic nie stoi na przeszkodzie, by stulecia. Warto dodać, że puszkowe, puklowane nodusy
uznać nasz kielich za dzieło jednorodne, powstałe w 1544 r. w połączeniu z graniastymi, często ażurowymi stopami
odnajdujemy także w gotycyzujących monstrancjach wie-
życzkowych powstałych na przełomie XVI i XVII w., a na-
wet w drugiej połowie XVII stulecia. Mogłoby to sugerować
późniejszą datę powstania naszego krzyża – na drugą poło-
wę XVI lub nawet na początek XVII w. Zwłaszcza że na ten
czas można datować renesansowy ornament na stopie oraz
plakiety z wizerunkami ewangelistów na rewersie krzyża.
Pewne podobieństwo do krzyża w Radzyniu Chełmińskim
sugeruje Toruń jako miejsce powstania naszego dzieła.

Innym, pewnym już przykładem trwania form gotyckich
w okresie nowożytnym jest monstrancja z Jedwabnego
(MD/ZL/M/102), datowana w inskrypcji fundacyjnej na
rok 1616. Należy ona do typu monstrancji retabulowych,
wykształconych w późnym gotyku, popularnych zwłasz-
cza w czwartek ćwierci XV i pierwszej połowie XVI w.
Swoją nazwę typ ten wziął od struktury późnogotyckiego
skrzydłowego retabulum ołtarzowego. Monstrancja z Je-
dwabnego jest przykładem swoistego „neogotyku”, które-
go nasilenie przypadło na czas około 1600 r. W programie
treściowym monstrancji jedwabieńskiej występuje dość
częsta w tym kontekście Maria z Dzieciątkiem. Jej obec-
ność podkreśla zapewne ścisły związek między wcieleniem
i odkupieniem oraz rolę Matki Bożej w dziele zbawienia.

Kielich mszalny, MD/ZL/K/73, warsztat nieokreślony, ok. 1500 r.
152 i 3. ćw. XVI w.; późnogotycki z renesansową dekoracją, z kościoła
ZŁOTNICTWO pw. św. Jakuba Apostoła w Drozdowie.