Page 157 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

Wczesny i dojrzały barok, przypadający na drugą i trzecią ski”, gdzie, miast typowego motywu uskrzydlonych główek
ćwierć XVII w., reprezentuje wiele naczyń w łomżyńskim anielskich, widnieją całopostaciowe przedstawienia anio-
zbiorze argentariów. Wspólne dla nich są owoidalne lub łów. Nie jest to jednak rozwiązanie pozbawione analogii,
gruszkowe nodusy oraz dekoracja z motywu uskrzydlo- także wśród naczyń tego typu zinwentaryzowanych na Ma-
nych główek anielskich, która może zdobić stopy, nodusy zowszu z okresu od lat 20. XVII w. po drugą połowę XVII w.,
lub koszyczki (a niekiedy wszystkie te elementy) zarówno np. dwa z ok. 1640 r. (w tym jeden reperowany w drugiej
kielichów, jak i większości puszek. Kielich z Lubieli (MD/ połowie XIX w.) w kolegiacie w Pułtusku (woj. mazowiec-
ZL/K/05) autorzy Katalogu zabytków sztuki w Polsce uzna- kie), czy jeden z drugiej tercji XVII w. w kościele Bernar-
ją za dzieło niejednorodne: nodus jest, ich zdaniem późno- dynów w Skępem (woj. kujawsko-pomorskie, pow. lipnow-
renesansowy – z pierwszej ćwierci XVII w., natomiast reszta ski). Układ rąk aniołów przypomina ten na nodusie kielicha
barokowa – w domyśle powstała w kolejnych dekadach tego w Skępem, który ma też częściowy ażur i kameryzację.
stulecia. Kielich wydaje się jednak dziełem jednorodnym, Taką formę nodusu ma jedynie kielich w Skępem. Wyróż-
powstałym w pierwszej połowie XVII w., jak wskazują na- nia nasze naczynie także stopa o falującym narysie, boga-
czynia o podobnie dekorowanym nodusie i ukształtowanej to zdobiona ornamentem i przedstawieniami figuralnymi.
stopie, zinwentaryzowane w mazowieckich kościołach pa- Najbliższe analogie w tym względzie mają wspomniane kie-
rafialnych z okresu od 1618 r. do połowy XVII w. Aczkol- lichy w Skępem i Pułtusku oraz z ok. 1665 r. w kościele para-
wiek trzeba podkreślić, że rzeczywiście ornament roślinny fialnym w Sierpcu (woj. mazowieckie). Co da się stwierdzić
na nodusie przypomina renesansowy motyw kandelabrowy, to na podstawie zdjęć, można wręcz w przypadku kielichów
typowo renesansowy, na cokoliku stopy zaś między aniel- w Skępem i Pułtusku mówić o wspólnocie warsztatowej,
skimi główkami dostrzec można ornament małżowinowo- podobnie bowiem ukształtowane są w nich nie tylko nodus
-chrząstkowy, charakterystyczny dla dojrzałego baroku. i stopa, lecz także dekoracja ażurowego koszyczka. W deko-
racji stóp obu pułtuskich kielichów widnieją postacie sto-
Oryginalnym elementem dekoracji kielicha z Roman jących aniołów oraz plakiety z przedstawieniami figuralny-
(MD/ZL/K/58), dla której nie udało się znaleźć analogii, są mi. Do tej grupy warsztatowej można doliczyć wymieniony
figuralne przedstawienia jego nodusu. Dwukrotnie powtó- wyżej kielich w Sierpcu. Ma on punce – miejską Torunia
rzone przedstawienie Adama i Ewy u drzewa wiadomości i imienną – PD, pozwalającą określić jego autora. Był nim
dobrego i złego jest symbolicznie przemyślane. Temat ten złotnik Paweł Detloff (vel Dietloff), wyzwolony na mistrza
podkreśla rolę przyjmowania pokarmów eucharystycz- w 1661 r., czynny w Toruniu do co najmniej 1691 r. Lata
nych, pamiątki i powtórzenia historycznych – męki i ofiary aktywności Detlofa nie pasują zatem do daty widniejącej
Chrystusa jako owoców zbawienia, które zgładziło grzech na naszym kielichu. Dzieło z Sierpca jest najpewniej tylko
pierworodny, otwierając bramę do niebiańskiego raju zba- nawiązaniem, może na życzenie konserwatywnego funda-
wionych. tora, do sposobu ukształtowania stopy jednego z czterech
starszych kielichów: z Wizny, dwóch z Pułtuska i Skępego.
Wczesnobarokowy kielich z katedry w Łomży (MD/ZL/K/78)
wyróżniają dwa elementy. Pierwszym jest nietypowy ażuro- Puszka z katedry w Łomży (MD/ZL/PSZ/134) z ok. 1640 r.
wy nodus z wolut anielskich. Niewiele można wskazać przy- jest okazałym i pięknym przykładem wczesnobarokowego
kładów vasa sacra z ażurowym nodusem. Znamy jednak naczynia tego typu. Efektownie prezentuje się nodus, tzw.
kilka przykładów na Mazowszu z okresu od pierwszej tercji anielski, z pełnopostaciowymi wyobrażeniami aniołów. Mo-
XVII w. po ok. 1700 r., a także poza nim, np. na Lubelszczyź- tyw ten występuje w drugiej i trzeciej ćwierci XVII w. w deko-
nie: cyborium z 1645 r. w kościele parafialnym (daw. Bernar- racji kielichów, i to niezbyt często . Również motyw zamknię-
5
dynów, ob. Bernardynek) w Świętej Katarzynie (woj. święto- tej korony na pokrywie nie jest częsty w dekoracji tego typu
krzyskie, pow. kielecki) oraz kielich z ok. 1652 r. w kościele naczyń. A już do zupełnych wyjątków należy rozbudowana
3
4
pw. św. Agnieszki (daw. Bonifratrów) w Lublinie . Przykłady dekoracja figuralna zdobiąca tę pokrywę. Również i tematy-
te, uważane za wytwory złotnictwa lubelskiego, są szczegól- ka dekoracji naszego dzieła wyróżnia je na tle innych puszek
nie bliskie naszemu naczyniu. Wolutowe hermy ich ażuro- znanych z Mazowsza. Przedstawienie Ecce homo w otocze-
wych nodusów wydają się wręcz odlane z tej samej formy co niu aniołów trzymających arma Christi na pokrywie naszej
w kielichu z Łomży. Podobieństwa te nasuwają myśl, że i nasz puszki ma podkreślić ścisły związek między historyczną ofia-
kielich powstał w Lublinie w okresie około 1640–1650. Dru- rą Chrystusa a ofiarą eucharystyczną mszy.
gim wyróżnikiem naszego dzieła jest bogaty zestaw przedsta-
wień, może opartych o wzory graficzne (arma Christi, Ecce W przypadku puszki z Brańszczyka (MD/ZL/PSZ/29) uni-
homo, Chrystus przy kolumnie, Chrystus niosący krzyż). kalna na tle innych zinwentaryzowanych naczyń tego typu
na Mazowszu jest forma bardzo spłaszczonej pokrywy
Piękny barokowy kielich z Wizny (MD/ZL/K/79) wyróż- z szerokim falującym kołnierzem. Wartość dzieła podnosi
niają dwa elementy, które wydatnie wzbogacają jego efekt także fakt, że znajdujące się na jego stopie punce pozwalają
plastyczny i treści ideowe. Jednym z nich jest „nodus aniel-
5. Aniela Zinkiewicz-Ryndziewicz, Vasa sacra. Typy naczyń litur-
156 3. Irena Rolska-Boruch, Cech złotników lubelskich (XVI-XVIII w.), gicznych, ich funkcja i przemiany form na przestrzeni dziejów, katalog
wystawy, Muzeum Nadwiślańskie w Kazimierzu Dolnym, Kazimierz
Lublin 199 7, nr kat. 34, s. 147–148, il. 32
ZŁOTNICTWO 4. ibidem, nr kat. 23, s. 142, il. 33 Dolny 2008, il. 9