Page 162 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

można wykluczyć możliwości, że sam krzyż w pacyfikale jest
starszy od stopy oraz trzonu i pochodzi z XVI–XVII w. Mimo
braku ornamentalnej dekoracji wyróżnia go bogata kame-
ryzacja i zastosowanie nietypowego wziernika, najpewniej
wykonanego ze szlifowanego kryształu górskiego. Kształt
wziernika może sugerować, iż wykonano go jako relikwiarz
partykuły krzyża świętego.

Wybitnym dziełem złotnictwa omawianego okresu jest
krzyż ołtarzowy z Tykocina (MD/ZL/KR/21). W 1742 r.
rozpoczęła się budowa w obecnym miejscu nowej, muro-
wanej świątyni parafialnej tego miasta nad Narwią, ukoń-
czonej w 1752 r., z fundacji Jana Klemensa Branickiego
(1689–1771). Pod koniec budowy kościoła uzyskał on ist-
niejące w większości do dziś jednolite, późnobarokowo-
-rokokowe wyposażenie. Wiele jego elementów, jak obrazy,
ołtarze i wyroby złotnicze, zamówiono w Warszawie. Do
tych zamówień należy także nasz krzyż ołtarzowy, będący
pięknym przykładem warszawskiego złotnictwa doby roko-
ka. Wskazuje na to punca miejska stolicy, umieszczona na
stopie . Z kolei umieszczona obok punca imienna IW wska-
8
zuje, że krzyż jest dziełem warszawskiego złotnika Jędrzej
Wachsztyńskiego.

Kielichy klasycystyczne w łomżyńskim zbiorze argentariów
prezentują się skromnie. Niemal wszystkie są gładkie i tylko
kształt wybranych elementów (np. nodusów) oraz precyzyj-
ne daty fundacji wskazują na przełom XVIII i XIX w. Kie-
lich z Dąbrowy Wielkiej (MD/ZL/K/66) właściwie mógłby
jeszcze być zaliczony do dzieł późnobarokowych, ma bo-
wiem jeszcze nodus kształtu gruszkowego. Jednak widnie-
jąca na stopie data 1786 wskazuje na nową epokę w sztuce.
Na podobnym stylistycznym rozdrożu znajduje się kielich
z Dąbrówki Kościelnej (MD/ZL/K/60), o również baroko-
wym gruszkowym w formie nodusie. Widniejąca na stopie
kielicha punca imienna IGB to najprawdopodobniej cecha
Jana Jerzego Bandaua I (Johann Georg Bandau), przybysza
z Węgier, czynnego w Warszawie w latach około 1768–1817.
Był on jednym z najwybitniejszych złotników warszawskich
przełomu baroku i klasycyzmu . Precyzyjnie datowany in-
9
skrypcją na stopie na rok 1794 jest kielich z Czerwina (MD/
ZL/K/94). Posiada on już wybitnie klasycystyczny element,
jakim jest forma nodusu, przyjmującego kształt wysmukłej
wazy, inspirowanej modnym antykiem. Taka forma nodusu
utrzymywała się w złotnictwie aż do drugiej ćwierci XIX w.
Klasycystyczną formę ma także wazonowy nodus kielichu
z Radziłowa (MD/ZL/K/62). Cecha probiercza widniejąca
na stopie była stosowana dla 12-łutowego srebra w Króle-
stwie Polskim najczęściej w pierwszej połowie XIX w. Krój
zatartych liter puncy imiennej również przypomina liczne
cechy złotników czynnych w Królestwie Polskim od począt-
ku XIX do 1914 r., choć nie pozwala związać kielicha z żad-
nym ze znanych twórców. Wspomniana punca probiercza
widnieje na patenie należącej do drugiego z klasycystycz-
nych kielichów pozyskanych z Radziłowa (MD/ZL/K/72).
Krzyż relikwiarzowy (pacyfikał),
MD/ZL/R/83, warsztat nieokreślony
8. Halina Lileyko, Srebra warszawskie w zbiorach Muzeum Histo- (Polska, Mazowsze?), 1747 r., styl regencyjny,
rycznego m.st. Warszawy, Warszawa 1979, s. 99 z kościoła pw. Nawiedzenia NMP i św. Jakuba 161
9. ibidem, s. 54–55 i Anny w Rutkach-Kossakach. ZŁOTNICTWO