Page 27 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

Podobrazie
Obrazy zostały namalowane na materiałach tkanych w splo-
cie płóciennym prostym. Liczba nitek wątku i osnowy
w 1 cm we wszystkich obiektach jest podobna, przy czym
2
stosunek liczby nitek osnowy do wątku wyniosi ok. 1:1, co
wskazuje, że płótna zostały wykonane najprawdopodobniej
maszynowo . Można przyjąć, że rozpowszechnienie płócien
8
tkanych mechanicznie na terenach ziem polskich nastąpiło
pomiędzy rokiem 1838 a 1870 , co sugeruje na datowanie 3. Zdjęcie mikroskopowe włókien elementarnych podobrazia
9
obrazów najwcześniej ok. poł. XIX w. Pobrano pojedyncze płóciennego z portretu bpa Karpowicza. Mają one grube ścianki
nitki wątku oraz osnowy z krajek obrazów i wypreparowano o delikatnym prążkowaniu biegnącym wzdłuż włókien oraz
włókna elementarne, które poddano obserwacji mikrosko- poprzeczne bruzdy i kolanka. Kanał wewnątrz włókna jest wąski.
Zaobserwowano ostre zakończenia pojedynczych włókien.
powej w 400-krotnym powiększeniu. Obserwacja morfolo-
gii włókien pozwoliła stwierdzić, że zarówno nitki wątku,
jak i osnowy są lniane (fot. 3).

Grunty i warstwy malarskie
Białe grunty są widoczne w obrazach jedynie przy grani-
cach ubytków warstw malarskich, dlatego ich badanie wy-
magało pobrania niewielkich próbek, które zalano żywicą
akrylową i wykonano szlify ukazujące stratygrafię warstw.
Widać na nich, że obrazy zostały namalowane na białej,
cienkiej, dwuwarstwowej zaprawie, której grubość waha
się pomiędzy 100 a 200 μm. Stratygrafię warstwy gruntu
poddano analizie SEM EDS. Skład pierwiastkowy wykazał
obecność głównie węglanu wapnia z dużą ilością spoiwa
organicznego. Dodatkowo na obrazach BSE widoczne są
10
szczątki mikroorganizmów – m.in. otwornice i kokolity,
wielkości ok. 2–3 μm, świadczące o tym, że omawiana za-
prawa jest kredowa (fot. 4).

4. Stratygrafia próbki warstwy malarskiej z tła portretu
Ciekawym problemem dotyczącym techniki wykonania bpa Karpowicza. Na obrazie BSE, poniżej linii widać kremową,
i stanu zachowania warstw malarskich i zaprawy jest róż- dwuwarstwową, zaprawę z wyraźnie widocznymi cząstkami
norodny rodzaj spękań na powierzchni obrazów, widoczny organicznymi (kokolity i otwornice – niektóre wskazane strzałką).
w świetle widzialnym padającym pod różnym kątem. Krake-
lury powstają albo w poszczególnych warstwach (werniksu, Najbardziej zróżnicowaną siatkę spękań można zaobser-
farby czy gruntu), albo we wszystkich naraz. Przyczyną ich wować na portrecie bpa Manugiewicza (fot. 5). Krakelu-
powstawania mogą być użyte materiały malarskie, technika ry wtórne są tu typowe, takie jak w pozostałych obrazach,
wykonania obrazu oraz warunki atmosferyczne i fizyczne, powstałe w trakcie pracy płótna w zmiennych warunkach
w jakich znajduje się obiekt . Ogólnie spękania dzieli się na klimatycznych. Zmiany wilgotności wywołały rozszerza-
11
wczesne i wtórne. Te pierwsze tworzą się na etapie powstawa- nie i skurcze włókien tkaniny, a powstające siły po prze-
nia obrazu i w okresie wysychania farb. Są one wynikiem błę- niesieniu na warstwę malarską spowodowały powstawanie
dów technologicznych, przede wszystkim nierównego wysy- spękań. Jednak w odróżnieniu od pozostałych obrazów po-
chania kolejnych warstw (gdy warstwy wierzchnie wysychają wstały także liczne krakelury wczesne, najprawdopodobniej
szybciej niż warstwy spodnie), a także niewłaściwie użytych wskutek wolniejszego wysychania warstw spodnich w sto-
materiałów malarskich. Spękania wtórne również mogą po- sunku do wierzchnich. Aby sprecyzować ich przyczynę, po-
wstać w wyniku błędów technologicznych (np. zła budowa brano próbkę warstw malarskich, z której wykonano szlif
krosna), ale także na skutek urazów mechanicznych oraz pra- ukazujący układ farby leżącej na zaprawie (fot. 6). W partii
cy płótna w zmiennych warunkach atmosferycznych. rękawa stroju biskupa występuje pięć kolejnych warstw far-
by, przy czym trzy spodnie w trakcie malowania położono
mokre w mokre, a od warstw kolejnych oddziela je cienka
warstwa werniksu. Możliwe, że malarz chciał na tym etapie
8. E. Mirowska, M. Poksińska., B.J. Rouba, I. Wiśniewska, Identyfika-
cja podobrazi i spoiw malarskich w zabytkowych dziełach sztuki, Toruń zakończyć obraz. Coś jednak wpłynęło na zmianę tej de-
1992, s. 110. cyzji i mimo werniksu nałożył jeszcze dwie warstwy farby.
9. I. Turnau, Zmiany w polskiej produkcji włókienniczej XVIII w., Pozostałoby to dla widza nieistotne, gdyby nie liczne spę-
Wrocław 1962, s. 25; B.J. Rouba, Płótno jako podobrazie malarskie, kania wczesne. Poszukując ich przyczyn, oznaczono skład
„Ochrona Zabytków” 1985, nr 38/3–4, s. 224. pierwiastkowy poszczególnych warstw (metodą SEM EDS).
26 10. Backscattered electron – elektron wstecznie rozproszony. Na tej podstawie określono zastosowane przez artystę pigmenty.
11. K. Nicolaus, Handbuch der Gemälderestaurierung, Köln 1998,
badania s. 165. W badanej próbce oznaczono biel ołowiową, pigmenty żela-