Page 39 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

ołtarz główny Zdjęcie archiwalne, ołtarz główny z katedry
w Łomży, fot. IS PAN, neg. 9261

katedry w łomży Renata Sulewska

Ołtarz główny katedry w Łomży powstał w latach 1620– kapy i infuły. Ustawiony ponad figurą św. Jana Chrzciciela –
1627 z fundacji Marcina Ślaskiego . W prezbiterium kate- św. Stanisław (?) – trzymał w ręku pastorał. Umieszczony
1
2
dry ustawiony był do 1959 roku , kiedy to został zdemonto- nad św. Wawrzyńcem arcybiskup z paliuszem na ramio-
wany i przewieziony do miejscowości Łoje Gręzko . Przed nach i metropolitalnym krzyżem w prawej dłoni to zapewne
3
8
2000 rokiem zachowane fragmenty ołtarza (figury: św. Jana św. Wojciech. Wystrój rzeźbiarski ołtarza uzupełniały figury
Chrzciciela, św. Wawrzyńca, arcybiskupa, zapewne św. Woj- aniołów, duża – Michała Archanioła – wieńczyła nastawę ,
9
ciecha, anioła oraz konsola i fragment uszaka) zostały po- dwie małe były ustawione na „wieżyczkach” uszaków górnej
nownie przewiezione do Łomży, gdzie trzy pierwsze z nich kondygnacji. Dwa inne anioły, półleżące, ukazane ze złożo-
są prezentowane w Muzeum Diecezjalnym . Rekonstrukcja nymi do modlitwy rękami, ułożone były antytetycznie tuż
4
form głównej, katedralnej nastawy możliwa jest dzięki za- nad obrazem głównym, pod gzymsem, na którym wspierała
chowanym fragmentom i fotografiom . się druga kondygnacja nastawy.
5
Dwukondygnacyjne, architektoniczne retabulum zajmowało Ołtarz łomżyński łączył rozwiązania o charakterze
środkową część trójbocznego zamknięcia prezbiterium świą- manierystycznym z wczesnobarokowymi. Do tych pierwszych
tyni. Dolną kondygnację ołtarza dzieliły na trzy pola czte- można zaliczyć: przerwanie belkowania, przesunięcie
ry korynckie kolumny ustawione na tle pilastrów. W polu gzymsów wieńczących belkowanie i pole środkowe, a także
środkowym, szerszym, umieszczony był obraz Zwiastowa- brak kontynuacji podpór w obu kondygnacjach. Barokowy
6
nie (dziś w Muzeum Diecezjalnym w Łomży) , w bocznych, charakter nadawało nastawie wyraźne zaakcentowanie jej
w hemisferycznie zamkniętych niszach stały figury świętych – symetrycznej i przestrzennej struktury – wyeksponowanie
w lewej św. Jana Chrzciciela ubranego w skórę, w prawej podpór, umieszczenie na jednej osi wewnętrznych
św. Wawrzyńca w dalmatyce. Na kolumnach wspierało się kolumn kondygnacji dolnej i zewnętrznych pilastrów
belkowanie, całkowicie przerwane nad polem środkowym. górnej, rozmieszczenie po bokach mocnych elementów
Jego silnie wysunięty gzyms podpierały umieszczone na architektonicznych, przez co, paradoksalnie, zaakcentowana
osiach kolumn oraz po bokach duże, fantazyjnie powycina- została oś środkowa przecinana najsłabszymi elementami
ne konsole. Pole środkowe dolnej kondygnacji było zwień- poziomymi .
10
czone własnym gzymsem, umieszczonym powyżej gzymsów
belkowania, stanowiącym równocześnie podstawę dla par Na architektoniczną strukturę łomżyńskiego ołtarza złożyły
hermowych, kanelowanych pilastrów ujmujących pole kon- się rozwiązania stosowane w kilku różnych typach wcze-
dygnacji górnej wypełnione obrazem ukazującym św. Ro- śniejszych nastaw znanych z terenu Rzeczypospolitej.
cha (obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Łomży). Nasta- Ukształtowanie belkowania dolnej kondygnacji można wy-
7
wę wieńczył wsparty na pilastrach przerwany, segmentowy wieść z grupy manierystycznych retabulów, spotykanych
naczółek. Obie kondygnacje ołtarza ujmowały dekoracyjne w różnych regionach Polski, nawiązujących do trójprzelo-
uszaki. Na belkowaniu, na wysokości drugiej kondygnacji, towego łuku triumfalnego (niekiedy jeszcze zachowujących
na osi pól bocznych stały figury świętych biskupów – zapew- elementy tryptyku), w których belkowanie wieńczące dolną
ne patronów Królestwa Polskiego – ubranych w alby, komże, kondygnację nastawy nad polem środkowym jest cofnięte,
a nad bocznymi wyłamane i łączy umieszczone niżej pod-
1. Katalog zabytków sztuki w Polsce (dalej: KZSP), Seria nowa (dalej: Sn), pory w pary . Tego rodzaju rozwiązanie kompozycji na-
11
t. 9: Województwo łomżyńskie, z. 1: Łomża i okolice, red. M. Kałamajska- stawy prezentuje zachowany w katedrze łomżyńskiej ołtarz
-Saeed, Warszawa 1982, s. 22; R. Sulewska, Dłutem wycięte. Snycerstwo
północnych ziem Polski w czasach Zygmunta III Wazy, Warszawa 2004, s.
187. Leon Rzeczniowski podaje, że pod ustawionymi w ołtarzu figurami 8. Zob. fotografię wzmiankowaną w przypisie 5.
św. Jana Chrzciciela i św. Wawrzyńca znajdowała się data 1627 według 9. L. Rzeczniowski, op. cit., s. 38.
niego odnosząca się albo do wzniesienia nastawy, albo do jego odnowie- 10. R. Sulewska, op. cit., s. 188.
nia. To pierwsze jest bardziej prawdopodobne (L. Rzeczniowski, Dawna 11. Jako przykłady takich rozwiązań można wskazać ołtarze z terenu
i teraźniejsza Łomża, Warszawa 1861, s. 47). Prus Królewskich, np. nastawy: główna z kościoła św. Katarzyny w Gdań-
2. T. Grabowski, Historia powstania Muzeum Diecezjalnego w Łom- sku (1609–1613), Wniebowzięcia NMP w katedrze Pelplinie (1619), głów-
ży, „Studia Ełckie” 2014, nr 2, s. 246. Według Katalogu zabytków sztuki na w kościele pw. św. Tomasza Apostoła w Nowym Mieście Lubawskim
w Polsce ołtarz został rozmontowany w roku 1957 (KZSP, Sn, t. 9, z. 1, op. (1627) i w świątyni w Góralach (pocz. XVII wieku) oraz Chełmoniach
cit., s. 22). (1602) – zob. R. Sulewska, op. cit., kat. 7, 30, 59, 73, 100, il. 26, 90, 135. Takie
3. KZSP, Sn, t. 9, z. 1, op. cit., s. 22. rozwiązania pojawiają się także na terenie Mazowsza, np. ołtarze główne
4. T. Grabowski, op. cit., s. 246. w kościołach w: Malużynie (1. poł. XVII wieku) – KZSP, t. 10: Dawne wo-
5. Negatyw nr 9261, Zbiory Fotografii i Rysunków Pomiarowych, In- jewództwo warszawskie, red. I. Galicka, H. Sygietyńska , z. 1, s. XIII, 41,
stytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (dalej: Zbiory Foto- il. 46; i Cieksynie (ok. 1600) – KZSP, t. 10: op. cit.,,z. 16: Płońsk i okolice,
grafii IS PAN). opracowanie autorskie I. Galicka, H. Sygietyńska, T. Mroczko, wstępną in-
6. Obraz widoczny na fotografiach ołtarza, który można datować na wiek wentaryzację przeprowadził D. Kaczmarzyk, Warszawa 1979, s. XIII, 6, il.
XIX lub początek XX, zastąpił przedstawienie o tym samym temacie. Pier- 53. Podobne przykłady można wskazać z województwa świętokrzyskiego,
wotny obraz, chociaż przemalowany, zachował się w kaplicy w Pałacu Bi- np. ołtarz główny w kościele pw. św. Małgorzaty w Chybicach (1. poł. XVII
skupim w Łomży (zob. KZSP, Sn, t. 9, z. 1, op. cit., s. 30–31, il. 78). wieku) – KZSP, t. 3: Województwo kieleckie, red. J.Z. Łoziński, B. Wolff,
7. W czasie kiedy inwentaryzację kościoła przeprowadzał Kazimierz z. 2: Powiat iłżecki, Warszawa 1957, s. 2, il. 27), małopolskiego, np. oł-
Stronczyński, w górnej kondygnacji ołtarza znajdował się obraz ukazu- tarz w kościele w Sękowej, czy wielkopolskiego np. ołtarz główny w ko-
jący Trójcę Świętą (K. Stronczyński, Kazimierza Stronczyńskiego opisy ściele w Krzywinie (1628) – KZSP, t. 5: Dawne województwo poznańskie,
38 i widoki zabytków w Królestwie Polskim (1844–1855), t. 5–6, Warszawa red. T. Ruszczyńska, A. Sławska, z. 10: Dawny powiat kościański, oprac.
2014, (t. 6: Gubernia Augustowska, oprac. J. Studzińskiego przy udziale
T. Ruszczyńska, A. Sławska, wstępną inwentaryzację przeprowadzili
ołtarz z łomży G. Michalskiej, R. Kunkla), s. 397). P. Skubiszewski, E. Struszyńska, Warszawa 1980, s. 57, il. 141).