Page 42 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

torim i jezuickim architektem Giovannim Marią Bernar-
donim , znacznie późniejsza z Giovannim Trevanem ,
27
26
a ostatnia ze sprowadzonym z Rzymu, urodzonym w Meli-
de królewskim architektem Matteem Castellem . Niezależ-
28
nie od szczegółowych atrybucji projekt zawsze łączony jest
z jednym z włoskich architektów działających w tym czasie
w Rzeczypospolitej. Porównując oba ołtarze, możemy za-
uważyć ogromną zbieżność rozwiązań, chociaż łomżyński
nie był kopią warszawskiego – bardziej monumentalnego,
trójpolowego w dwu kondygnacjach. Taka sama była dys-
pozycja dolnej kondygnacji nastawy łomżyńskiej i obu kon-
dygnacji ołtarza warszawskiego – z wyniesionym ponad
boczne polem środkowym przerywającym i rozdzielającym
na dwie części bardzo silnie wysunięte belkowanie wspar-
Rzeźby z ołtarza głównego, z katedry w Łomży – konsolaz główką te na kolumnach ustawionych na tle pilastrów. Ten sposób
aniołka – przed 2000 rokiem, fot. R. Sulewska. ukształtowania bocznych partii ołtarzy może nawiązywać
do wersji łuku triumfalnego znanego z przywołanej już pra-
29
cy Jacquesa Androueta du Cerceau . Bywał też wykorzy-
stywany w późniejszych nastawach, jak chociażby w głów-
kondygnacji wyłamane jest nad każdą kolumną z osobna, nych ołtarzach kościołów parafi alnych: w Grucznie (ok. poł.
a nie nad całymi polami bocznymi jak w ołtarzu z Łomży. XVII wieku) i Brodnicy (ok. poł. XVII wieku) .
31
30
Kompozycja głównej kondygnacji ołtarza, jaką prezentu-
ją wspomniane retabula, realizowana w wielu wariantach, Belkowanie dolnej kondygnacji łomżyńskiego retabulum
przetrwała prawie do końca XVII wieku . Spotykana jest z konsolami wspierającymi silnie wysunięty gzyms nawią-
21
także poza Małopolską, chociaż w odmiennej niż tu wersji, zywało do form drugiej kondygnacji ołtarza warszawskiego.
np. ołtarz w kościele w Wieleniu (1637) . Inne było natomiast opracowanie kolumn obu nastaw. Trzo-
22
ny łomżyńskich podpór dolnej kondygnacji nie były kanelo-
Obecność dwóch półleżących aniołów nad głównym obra- wane, lecz gładkie, a dodatkowo ich dolną część, wydzieloną
zem łomżyńskiej nastawy sprawia, że chociaż nie mamy na wałkami, pokrywał ornament . Podobieństwo między nasta-
32
to dowodów, nie możemy wykluczyć, iż pierwotnie środkowe wami było na tyle duże, że można je wytłumaczyć inspiracją
pole dolnej kondygnacji ołtarza było zwieńczone dodatko- autora projektu łomżyńskiej nastawy nastawą warszawską –
wym gzymsem – jak w ołtarzach głównych w kościele w Boli- na przykład z woli fundatora – lub tym samym autorem
23
mowie (ok. 1640) czy Chruślinie (2. ćw. XVII wieku) – lub – projektu obu retabulów, a niewykluczone, że oboma tymi
jak we wspomnianej odmianie ołtarzy małopolskich – na- powodami równocześnie . Jeśli jednak autorem ołtarza łom-
33
czółkiem podpartym pośrodku widoczną na zdjęciach kon- żyńskiego był jeden z włoskich architektów , to wykonany
34
solą, na którym umieszczone były półleżące fi gury aniołów. przez niego projekt musiał realizować warsztat pozostający
Usunięcie gzymsu czy naczółka mogło nastąpić w momencie pod wpływem sztuki niderlandzkiej. O ile bowiem architek-
wymiany obrazów w łomżyńskim ołtarzu. tura łomżyńskiej nastawy ma cechy architektury włoskiej, to
ornamentyka ma charakter niderlandzki.
W łomżyńskiej nastawie wprowadzono szereg elementów
spotykanych w nastawach zrealizowanych w 2. poł.XVI
i 1. ćw. XVII wieku w Rzeczypospolitej, jednak żadna nie 26. W. Czajewski, Katedra św. Jana w Warszawie: w setną rocznicę za-
była jej tak bliska jak dawny, niezachowany, ale znany mienienia kolegiaty na katedrę, Warszawa 1899, s. 66. Krytycznie o tych
atrybucjach już J. Mrozowski, Ołtarz wielki w archikatedrze warszawskiej,
z fotografi i ołtarz główny dawnej kolegiaty (obecnie kate- „Wiadomości Archidyecezyalne Warszawskie” 1915, r. 5, nr 10, s. 306.
dry) św. Jana w Warszawie . To właśnie tę nastawę należy 27. M.I. Kwiatkowska, op. cit., s. 41.
24
uznać za bezpośredni wzór dolnej kondygnacji retabulum 28. M. Karpowicz, Matteo Castello architekt wczesnego baroku, War-
łomżyńskiego. Wykonany między 1611 a 1618 rokiem oł- szawa 1994, s. 38–39.
25
tarz warszawski powstał z fundacji Zygmunta III Wazy . 29. J. Androuet du Cerceau, op. cit., łuk w porządku doryckim.
30. KZSP, t. 11: Województwo bydgoskie, red. T. Chrzanowski, M. Kor-
Zajmujący się nim badacze wysunęli kilka propozycji jego necki, z. 15, Powiat świecki, inwentaryzację przeprowadzili T. Chrza-
autorstwa. Najwcześniejsza łączy go z Giovannim Succa- nowski, T. Żurkowska, Warszawa 1970, s. 5, il. 39.
31. KZSP, t. 11, op. cit., z. 2: Powiat brodnicki, inwentaryzację przepro-
wadzili T. Chrzanowski, T. Żurkowska, Warszawa 1971, s. 9, il. 61.
21. F. Stolot, Główne typy…, op. cit., s. 350. 32. Jak wyglądała dekoracja kolumn, nie możemy stwierdzić (nie jest
22. KZSP, t. 5: Województwo poznańskie, red. T. Ruszczyńska, A. Sław- widoczna na znanych fotografi ach ołtarza), natomiast dolne trzony pi-
ska, z. 2: Powiat czarnkowski, inwentaryzację przeprowadzili I. Try- lastrów, na których tle były ustawione kolumny, ozdobiono ornamen-
bowski, O. Zagórowski, Warszawa 1966, s. 17, il. 14. tem okuciowym i kaboszonami.
23. KZSP, t. 2: Województwo łódzkie, red. J.Z. Łoziński, Tekst, s. 117, 33. R. Sulewska, op. cit., s. 188.
119, Ilustracje, il. 268–269. 34. Ze względu na podobieństwo obu nastaw Mariusz Karpowicz we
24. Zob. il. Katedra: ołtarz wielki, http://www.tonzp.dziedzictwowizu- włoskiej wersji pracy o Castellu uznał za niemal pewne autorstwo tego
alne.pl/karta/R-12548?back=1 (29.04.2017). architekta projektu ołtarza w Łomży (M. Karpowicz, Matteo Castello 41
25. M.I. Kwiatkowska, Katedra św. Jana, Warszawa 1978, s. 40–41. l’architetto del primo barocco a Roma e in Polonia, [b. m.] 2003, s. 86). ołtarz z łomży