Page 115 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

Znane są malarskie, graficzne i rzeźbiarskie realizacje tego
maryjnego przedstawienia. Spośród malarskich (Maria stoi na
sierpie księżyca, niekiedy masce lunarnej) można wskazać szereg
tablic małopolskich z drugiej połowy XV w. Co interesujące,
często są to tablice środkowe zachowanych nastaw ołtarzowych,
np. tryptyk w kościele parafialnym pw. Matki Boskiej Różańcowej
w Przydonicy [Gadomski, 1981, il. 56, 144]. Jak się wydaje,
powstały one pod wpływem podobnych, a wcześniejszych
przedstawień z Królestwa Czech, gdzie występowały, np. na
Śląsku, do początku XVI w., o czym przekonuje tablica autorstwa
malarza wrocławskiego z ok. 1510 r. (Wrocław, Muzeum
Narodowe) [Guldan-Klamecka, Ziomecka, 2003, nr kat. 174].
Jeszcze liczniejsze są przykłady rzeźbionych przedstawień Marii
Apokaliptycznej ukazanej na sierpie księżyca i w otoczeniu glorii
promienistej jako główny temat korpusów nastaw (znacznie
rzadsze są przykłady z ich zwieńczeń, które – generalnie – rzadko
się zachowywały). Dość liczne i najbliższe geograficznie pochodzą
ze Śląska: z wcześniejszych przykładów wskazać można tryptyk
w kaplicy pw. Matki Boskiej w Pawłowie Trzebnickim, dzieło śląskie
z ok. 1470 r., czy pentaptyk w kościele parafialnym pw. św. Marcina
w Gołaszynie, dzieło pracowni Mistrza Poliptyku z Gościszowic
z ok. 1490 r. [Ziomecka, 1976, nr kat. 24, il. 12];, z późniejszych
zaś tryptyk w kościele parafialnym pw. św. Mikołaja w Mycielinie,
dzieło z kręgu pracowni Mistrza Poliptyku z Gościszowic
z ok. 1520 r. [ibidem, nr kat. 66, il. 29], oraz pentaptyk z kościoła
parafialnego pw. Najświętszej Panny Marii w Lubinie (Wrocław,
Muzeum Narodowe, nr inw. XI 141), dzieło z 1523 r. pracowni
Mistrza Lubińskich Ołtarzy [Guldan-Klamecka, Ziomecka, 2003,
nr kat. 204, s. 507-510]. W wielu przykładach retabulów Maria
Apokaliptyczna jest właściwie samodzielnym przedstawieniem
w korpusie nastawy, np. w tryptyku pochodzącym z kościoła
parafialnego pw. św. Mikołaja w Stobinie koło Wołowa (Wrocław,
Muzeum Narodowe, nr inw. XI 347), dziele śląskiej pracowni
datowanym na ok. 1510 r. [ibidem, nr kat. 162, s. 444–446],
Madonna ukazana jest na sierpie i masce lunarnej, otoczona
wieńcem promieni o szczytach opartych o owalną obręcz,
towarzyszą jej jeszcze dwie postacie aniołów, które, unosząc się
z boków głowy Madonny, niewątpliwie nakładały na nią koronę.
W wielu przykładach, może przeważających liczebnie, Madonna
Apokaliptyczna, umieszczona pośrodku, tworzy z parą świętych
grupę Sacra Conversazione, o doborze świętych określonym zapewne dzieło gdańskie z ok. 1530 r. [Jakubek-Raczkowska,
zapewne wezwaniem świątyni czy dedykacji ołtarza, np ze 2007, nr 49, s. 112–113]. Podobne przedstawienia występują
św. Marcinem i św. Dorotą, św. Augustynem i św. Andrzejem, także w krajach ościennych, np. na Śląsku. Brak jednak na
dwoma św. Janami, św. Mikołajem i św. Małgorzatą czy przywoływanym obszarze przykładów samodzielnych figur Marii
św. Sewerem i św. Dorotą. Przypadkiem pośrednim między z Dzieciątkiem stojącej na sierpie księżyca i otoczonej wieńcem
opisanymi wyżej wariantami, są nastawy typu „Ołtarz Czterech promieni. Promienie jako najbardziej wrażliwy element mogły
Świętych Dziewic”, z Madonną Apokaliptyczną, która zajmuje jednak ulec zniszczeniu.
wydzieloną, środkową część korpusu, boki zaś, podzielone na W świetle powyższych wywodów można przyjąć, że figura
dwie kondygnacje, zajmują święte niewiasty należące do tzw. z Roman wypełniała korpus niedużej nastawy ołtarzowej,
Virgines Capitales. Może najsłynniejszym późnogotyckim śląskim może ukazana była w asyście pary świętych, tworząc temat
przykładem jest poliptyk, tzw. Ołtarz Złotej Madonny (Goldene świętej rozmowy. Nie można jednak całkiem wykluczyć innych
Marienaltar), w kościele pofranciszkańskim pw. Trójcy Świętej możliwości, choć wydają się one mniej prawdopodobne, np.
w Zgorzelcu (niem. Görlitz; Niemcy, Saksonia), dzieło pracowni rzeźba dekorowała zwieńczenie okazałego retabulum lub, co
Jacoba Beinharta z ok. 1510 r. [Ziomecka, 1976, nr kat. 148, il. 58]. najmniej prawdopodobne, stanowiła część okazałego świecznika
Tu Madonna, stojąca na sierpie księżyca, wypełnia samodzielnie maryjnego (niem. Marienkrone), jak w przypadku Korony
korpus nastawy, a towarzyszą jej nieduże postacie aniołów – Schlieffenów w katedrze w Kołobrzegu, dziele gdańskim z 1523 r.
dwóch z nich trzyma nad głową Matki Boskiej koronę, trzeci zaś [Łoziński, 1992, s. 419, il. 166], czy też swobodnie, otoczona
znajduje się u jej stóp. W zgorzeleckiej rzeźbie oprócz gęstej glorii mandorlą, wisiała we wnętrzu kościoła, jak np. figura Marii
z promieni otacza Marię szlak z ugwieżdżonych chmur. z Dzieciątkiem z początku XVI w. (w mandorli z XVII w.)
Nierzadkie w sztuce późnego gotyku są również hipotetycznie w kościele parafialnym pw. Wniebowzięcia NMP i św. Jakuba
samodzielne przedstawienia rzeźbiarskie Marii Apokaliptycznej. w Szadku. Parafia w Romanach została erygowana w 1420 r.,
Spośród zachodnioeuropejskich wskazać można np. słynną zatem omawiana tu figura mogła należeć do jej pierwotnego,
drewnianą figurę Madonny w wieńcu z promieni (Madonna późnogotyckiego wyposażenia.
im Strahlenkranz) z 1438 r. na filarze we wnętrzu kościoła Choć Maria Kałamajska-Saeed określiła styl figury z Roman
pw. św. Sebalda w Norymberdze. Zachowane dziś samodzielne jako zbliżający się do „estetyki ludowej”, warto wskazać, iż
figury Marii z Dzieciątkiem stojącej na sierpie księżyca są dość pobrzmiewają w niej echa wielkiej sztuki wiodących centrów
częste na ziemiach polskich. W Małopolsce wskazać można, np. późnogotyckiej rzeźby Europy Środkowej. Niepozorny motyw
figurę w klasztorze Bernardynek w Chęcinach, dzieło zapewne draperii płaszcza zebranej dłońmi Marii pośrodku jej sylwetki,
krakowskie z lat ok. 1470–1480 [Wokół Wita Stwosza, 2005, uprzestrzenniający figurę i wzbogacający jej sylwetkę, może
nr kat. I/8]; czy figurę z kościoła parafialnego pw. św. Katarzyny wywodzić się z rzeźby Górnej Nadrenii drugiej połowy
w Grybowie (Kraków, Muzeum Narodowe, nr. inw. I-120), XV w. Przykładem takiej inspiracji jest słynna tzw. Madonna
dawniej wiązaną bezpośrednio z Witem Stwoszem i jego z Dzieciątkiem z Dangolsheim (Berlin, Bode-Museum,
warsztatem, dziś raczej z naśladowcą Stwosza, zaznajomionym Skulpturensammlung), datowana na lata ok. 1460–1465
z norymberską twórczością mistrza, datowanej na ok. 1520 r. i wiązana niekiedy z Mikołajem z Lejdy (działał w latach 1462–
114 [ibidem, nr kat. III/12]. Z kolei z Prus Królewskich przytoczyć 1473) [Niclaus Gerhaert, 2011, nr 7, s. 239–243]. Motyw ten
rozpowszechniał się na obszarze południowoniemieckim do końca
można przykład rzeźby pochodzącej z kościoła parafialnego
RZEŹBA pw. św. Katarzyny w Gdańsku (Gdańsk, Muzeum Narodowe), XV stulecia i pobrzmiewał w pierwszych dekadach następnego.