Page 119 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

Maria i Archanioł Gabriel tworzący awersów skrzydeł wbudowane w retabulum z XVII w. w kościele
parafialnym pw. św. Jana Chrzciciela w Cegłowie; malowane
grupę Zwiastowania Marii skrzydła zaś dawniej znajdowały się w Muzeum Archidiecezjalnym
w Warszawie, zniszczone w 1944 r.).
Jak zauważono wielokrotnie w literaturze przedmiotu, typ
nr inwentarzowy: MD/RZ/04 i MD/RZ/05 fizjonomiczny Marii z Kleczkowa przypomina wyraźnie oblicze
autor /warsztat: Kraków (?), warsztat łączący wpływy rzeźby Madonny z grup Zaśnięcia i Wniebowzięcia Marii w korpusie
Wita Stwosza i Tilmana Riemenschneidera (a także w kilku kwaterach skrzydeł) ołtarza Mariackiego, dziele
datowanie: pierwsza ćwierć XVI w. (ok. 1520 r.?) Wita Stwosza z lat 1477–1489 w krakowskim kościele Mariackim.
pochodzenie: kościół parafialny pw. św. Wawrzyńca Pozwala to na stwierdzenie, że autor rzeźb mazowieckich
w Kleczkowie (daw. woj. ostrołęckie; znał dobrze dzieło krakowskie, może też był w Krakowie
woj. mazowieckie, pow. ostrołęcki). kształcony. Data ukończenia opus magnum Stwosza wydaje się
wymiary: wys. 132 i 147 cm post quem powstania rzeźb w Kleczkowie. Warto podkreślić, iż
najstarsze znane przykłady recepcji stylu Stwosza z czasu ołtarza
technika wykonania: drewno rzeźbione, z reliktami polichromii Mariackiego znane są w Małopolsce z 1491 r. (poliptyk w kościele
opis: Maria, ukazana niemal frontalnie, klęczy (?) na niskim w Książnicach Wielkich), ze Śląska zaś z 1492 r. (poliptyk
cokole, krzyżując ramiona na piersi. Ubrana jest w szatę spodnią w katedrze św. Stanisława i Wacława w Świdnicy). Jak się
z dekoltem i długimi, szerokimi rękawami. Jest ona niemal wydaje, sztuka Stwosza nie wyczerpuje źródeł inspiracji twórcy
całkowicie przesłonięta płaszczem, bogato i dynamicznie Zwiastowania z Kleczkowa. Wyraźnie inne od stwoszowskich, nie
fałdowanym, o licznych zagnieceniach. Głowę Marii, osadzoną tak dramatyczne i monumentalne, jest kształtowanie draperii szat,
na długiej szyi i przechyloną w prawo, okalają długie włosy, choć to można związać ze zdecydowanie mniejszym talentem
luźno rozpuszczone i opadające na ramiona falującymi pasmami. autora. Jednak także w charakterystyce fizjonomii obu postaci
Twarz Madonny, o kształcie wydłużonego owalu, cechuje wysoko z Kleczkowa można dostrzec niestwoszowskie cechy. Np. motyw
wysklepione czoło, także wysoko wysklepione łuki brwiowe, dość oczu o ciężko opadającej górnej powiece podkreślonej fałdką,
duże oczy o powiekach podkreślonych fałdkami (górna ciężko o obniżonym zewnętrznym kąciku, widoczny zwłaszcza w twarzy
opada na gałkę oczną) i opadających zewnętrznych kącikach, Gabriela, przywodzi na myśl oblicza wypracowane w warsztacie
prosty, drobny, krótki nos, wąskie i dość szerokie usta, drobny, acz Tilmana Riemenschneidera (ok. 1460–1531) [Flesche, 1957, il. 18,
wydatny podbródek. 36, 47, 53, 58, 69, 105, 133, 155, 169]. Także ogólnie nabrzmiała
Archanioł Gabriel ukazany jest niemal z profilu, w momencie twarz archanioła znajduje analogie w niektórych stypizowanych
przyklękania na lewe, wysunięte ku przodowi kolano. Unosi obliczach figur, które powstały w tej pracowni [ibidem, il. 31,
lewą rękę, prawą trzyma nieco niżej. Odziany jest w albę, której 104, 168, 169]. Jednak w obliczu archanioła z Kleczkowa brak
rzut zakrywa fałdami niski cokół, narzuconą na nią dalmatykę tak charakterystycznych dla twarzy rzeźb Riemenschneidera
(pierwotnie zapewne czerwoną) z humerałem pod szyją, a na i jego warsztatu głębokich bruzd nosowych; także usta są szersze,
ramiona ma narzucony płaszcz (kapę?), którego lewa poła sięga niż miał to w zwyczaju rzeźbić mistrz z Würzburga. Analogie te
cokołu. Głowę archanioła, ujętą w trzech czwartych i zwróconą w chronologii twórczości Riemenschneidera, nie bezwzględnej
w prawo, okalają mięsiste loki sięgające ramion, o kolistych jednak, sytuują się między 1490 a 1510 r. Raczej tę ostatnią
kosmykach, ujęte na czubku sznurowatą, skręconą opaską. datę należy brać jako punkt odniesienia dla datowania rzeźb
Szeroką, jakby nabrzmiałą twarz cechują wysoko wysklepione mazowieckich.
łuki brwi, dość duże oczy o powiekach podkreślonych fałdkami Wprawdzie na obszarze północno-wschodniego Mazowsza
(górna ciężko opada na gałkę oczną), długi, prosty nos, wąskie, zachowało się lub jest znanych z ikonografii sporo rzeźb z ostatniej
nieznacznie otwarte usta, drobny, acz wydatny podbródek. fazy gotyku (w tym także inne – zachowane lub zaginione –
Figury z Kleczkowa tworzyły niewątpliwie kompozycyjną rzeźby z Kleczkowa), nie wykazują one jednak pokrewieństwa
i ikonograficzną całość – grupę Zwiastowania Marii. Znano stylowego z grupą Zwiastowania z Kleczkowa. Czyni to ją dziełem
w późnośredniowiecznej Europie tego typu grupy rzeźbiarskie izolowanym, na dodatek o kilka klas przerastającym swoje
umieszczane swobodnie w przestrzeni świątyni, np. na otoczenie. Może to wskazywać na import ze znaczącego ośrodka
naprzeciwległych filarach [Clasen, 1974, il. 144–145; Ziemba, rzeźby późnogotyckiej środkowej Europy, najpewniej z dzielnic
2008, il. 377]. Występowały także w dawnej Polsce, o czym ościennych dla Mazowsza, np. z Małopolski: tutaj należałoby
zdaje się przekonywać przykład z terytorium Prus Królewskich: wskazać na Kraków. Na Mazowszu, tym razem zachodnim (od
kompletna i pełnoplastyczna grupa z kościoła parafialnego pw. linii Wisły), zachował się taki przykład wysokiej klasy rzeźby,
św. Katarzyny w Gdańsku (Gdańsk, Muzeum Narodowe), dzieło sprowadzonej jednak z drugiego ważnego w Królestwie Polskim
warsztatu gdańskiego z ok. 1500 r. [Jakubek-Raczkowska, 2007, nr ośrodka snycerstwa: jest to krucyfiks w kościele parafialnym pw.
kat. 41]. W przypadku figur z Kleczkowa jednak wydrążenie rzeźb św. Mikołaja w Grójcu, znakomite dzieło czynnego w Gdańsku
od tyłu, wraz niedużym ich wolumenem oraz płaszczyznowym mistrza Pawła.
opracowaniem, sugeruje, że wypełniały one korpus niedużej Nic nie stoi na przeszkodzie, by uznać, że grupa Zwiastowania
nastawy ołtarzowej. Takie grupy znane są w różnych regionach należała do pierwotnego wyposażenia kościoła w Kleczkowie.
dawnej Polski (zazwyczaj są one zdekompletowane i funkcjonują Parafia w tej miejscowości została erygowana w latach 1439–1442,
obecnie poza ołtarzowym kontekstem), np. z Małopolski a murowany kościół wzniesiony w latach 1512–1518. Na lata 20.
wymienić można figury Marii w kościele parafialnym XVI w. przypadł zapewne okres wyposażania świątyni, datę 1521
pw. św. Trójcy w Krośnie, zapewne dzieło krakowskie z pocz. (lub 1523) bowiem nosiły stalle, które znajdowały się w kościele
XVI w., Marii w kościele parafialnym pw. Wszystkich Świętych do czasu jego zniszczenia przez Niemców w 1944 r. Zbliżoną datę,
w Bliznem, również dzieło krakowskie z lat ok. 1515–1520 tj. ok. 1520 r., przyjąć można jako czas powstania omawianej tu
[Łopatkiewicz, 1996, s. 38–39, il. 42, 44], archanioła Gabriela grupy Zwiastowania.
z kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja biskupa w Brzozowej literatura: Szyszko-Bohusz, Sokołowski, 1913, szp. 214, il. 72–
(Tarnów, Muzeum Diecezjalne) [Walanus, 2006, s. 76, 132, 133, 73; Barthel, 1944, s. 28, il. 25a–b; Szymański, 1951, s. 64, il. 47–
il. 16], Marii z kościoła parafialnego pw. Najświętszego Serca 48; Dobrzeniecki, 1964, s. 84; Olszewski, 1966, s. 99–100; KZSP,
Jezusowego i św. Leonarda w Brzeźnicy (zaginiona) [ibidem, s. 99, 1982, s. XV, 31, il. 137-139; Walanus, 2006, s. 21; Kleczkowo, 2010,
il. 1] oraz Marii w kościele Mariackim w Krakowie [ibidem, s. 100, s. 165, il. na s. 166.
il. 3]. Jedyny bodaj zachowany małopolski przykład kompletnej
grupy ołtarzowej Zwiastowania to dzieło z kościoła parafialnego
pw. św. Stanisława biskupa w Skrzyszowie (Tarnów, Muzeum
Diecezjalne) [ibidem, s. 75].
Domniemane retabulum z Kleczkowa mogło być tryptykiem,
z parą skrzydeł podzielonych (przy tych rozmiarach) na dwie
kwatery; może wewnętrzne były płaskorzeźbione a zewnętrzne
118 malowane, jak np. w dawnym ołtarzu głównym kolegiaty św. Jana
w Warszawie, powstałym na pocz. XVI w. w warsztacie Lazarusa
RZEŹBA Gertnera z Ulm w Warszawie (?) (dziś: rzeźby korpusu i reliefy