Page 123 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

Św. Elżbieta Węgierska (?) zapewne częścią wystroju rzeźbiarskiego nastawy ołtarzowej
i mogła wystąpić w parze z inną ze świętych niewiast słynących
z dobrych uczynków, np. z jedną ze swych świętych, choć mniej
nr inwentarzowy: MD/RZ/08 popularnych w ikonografii europejskiej ciotek – Jadwigą Śląską
autor /warsztat: nieokreślony (Polska, Mazowsze?) lub Agnieszką Czeską. Zwarte, blokowe opracowanie figury oraz
datowanie: XVII w. charakter fałd wskazują na XVII w. jako czas jej powstania.
pochodzenie: nieznane (Mazowsze?) literatura: dzieło niepublikowane.
wymiary: wys. 110 cm
technika wykonania: drewno rzeźbione, polichromowane

opis: Postać ukazana frontalnie, stoi na profilowanym, okrągłym
cokole, przypominającym odwróconą bazę kolumny. Brakujące
dziś od łokcia ramiona święta zdawała się wyciągać przed siebie.
Odziana jest w szatę spodnią, owiniętą w pasie niewidocznym
paskiem (sznurem?), na którą ma narzucony płaszcz, spięty pod
szyją prostą broszą i z przodu otwarty. Na głowie, nakrytej chustą,
której rąbki opadają na ramiona, nosi wysoką koronę (?) otwartą,
o liściastych segmentach. Twarz niewiasty, o kształcie pociągłego
owalu, cechują grube rysy: duże, głęboko osadzone oczy, wydatny
nos i szerokie usta. U stóp świętej, z lewej strony, siedzi półnaga
postać mężczyzny wyciągającego lewe ramię (dziś pozbawione
przedramienia) przed siebie.
Korona na głowie nakrytej chustą oraz ubogi kaleka (?)
u stóp, który być może wyciągał ramiona po jałmużnę, pozwalają
utożsamić postać ze św. Elżbietą. Św. Elżbieta Węgierska, zwana
też św. Elżbietą z Turyngii, urodziła się w 1207 r. na Węgrzech
jako trzecie dziecko króla Węgier Andrzeja II Arpada i jego
żony Gertrudy z Meranu (siostry św. Jadwigi Śląskiej). W wieku
czterech lat zaręczona została z Ludwikiem IV, synem Hermana,
hrabiego palatyna saskiego i landgrafa Turyngii. W tym celu
podążyła do Niemiec i osiadła na zamku w Wartburgu. Ślub
obojga miał miejsce 10 lat później, a doczekali się trojga dzieci.
Po śmierci męża w czasie wyprawy krzyżowej do Ziemi Świętej
w 1227 r. Elżbieta oddała władzę regentowi, opuściła Wartburg
i przeniosła się do Eisenach. Jeszcze za życia Ludwika zasłynęła
z dobroczynności i praktyk ascetycznych. W 1228 r. złożyła jako
jedna z pierwszych śluby tercjarskie w zakonie franciszkańskim.
Zmarła in odore sanctitatis 17 listopada 1231 r. w wyniku choroby
i wycieńczenia spowodowanych posługą w szpitalu. 27 maja
1235 r. została kanonizowana, a głównym ośrodkiem jej kultu stał
się do czasów reformacji kościół pod jej wezwaniem w Marburgu,
nad którym opiekę roztoczył Zakon Krzyżacki. Kult św. Elżbiety
rozpowszechnił się szybko na obszarze niemieckojęzycznym
(jednym z jego centrów stał się Wiedeń) oraz w pozostających pod
jego wpływem krajach Europy Środkowo-Wschodniej, zwłaszcza
na obszarze historycznych Węgier (czego dobitnym przejawem
jest patrocinium katedry w Koszycach). Dotarł też na ziemie
dawnej Polski. Kult ten był żywy także w okresie nowożytnym
w krajach katolickich, o czym przekonuje m.in. założenie
w 1622 r. w Akwizgranie zakonu Elżbietanek, który w XVIII
stuleciu rozpowszechnił się w Europie Środkowej (m.in. dotarł
na habsburski Śląsk). Oprócz żeńskich zakonów św. Elżbieta
stała się patronką wielu szpitali i hospicjów jako intensywnie
czczona opiekunka ubogich i chorych. Ikonografia elżbietańska
datuje się od powstałego około roku 1240 cyklu witraży z legendą
świętej w dedykowanym jej marburskim kościele. W ikonografii
reprezentacyjnej, która ukształtowała się ostatecznie w późnym
średniowieczu (przełom XV i XVI w.), św. Elżbieta Węgierska
ukazywana jest jako mężatka, z nakrytymi chustą włosami,
zazwyczaj też w koronie królewskiej na głowie (niekiedy trzyma
w ręku dwie kolejne korony, np. w malarstwie niderlandzkim).
Do innych jej częstych atrybutów należy jałmużna w postaci
pokarmów (chleby, owoce na talerzu lub w koszyku, naczynia
z napojami) oraz ukazani u jej stóp potrzebujący: biedni i kalecy.
Rzadziej wśród atrybutów Elżbiety występowały: książka,
róże, model budowli (najczęściej marburskiego kościoła lub
też fundowanych przez świętą dla ubogich szpitali) lub różne
elementy rozdawanego jako jałmużna przyodziewku. Niekiedy
też święta odziana jest w strój tercjarki franciszkańskiej. Choć
największą popularność wyobrażenia św. Elżbiety znalazły
w późnym średniowieczu (dotarły także na ziemie dawnej Polski),
jej ikonografia kontynuowana była w okresie nowożytnym [Hahn,
Werner, 1974].
Pewne podobieństwo do naszej rzeźby (motyw wysokiej
korony i poza ubogiego przyjmującego jałmużnę) odnaleźć można
122 w figurze z XVII w. (?) w katedrze w Fuldzie, której św. Elżbieta
RZEŹBA Węgierska jest jedną z patronów. Analizowana tu figura była