Page 257 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

Monstrancja 113, 115]. Czas i charakter tych ozdób, zapewne ofiar wotywnych,
czeka na swoje opracowanie. Warto podkreślić, że znane są
monstrancje ozdabiane świeckimi klejnotami, np. monstrancja
nr inwentarzowy: MD/ZL/M/133 z 1751 r., dzieło czynnego w Wilnie złotnika Johanna Lary’ego,
autor/ warsztat: warsztat nieokreślony (Polska, Mazowsze?) w kościele par. w Trokach [Vitkauskienė, 2006, s, 283-286,
datowanie: ok. 1720 r. il. 105-110]. Obecne w dekoracji perły zapewne odnoszą się do
styl: regencyjny Chrystusa jako Zbawiciela [Kobielus, 2006, s. 155]. Monstrancja
pochodzenie: katedra (dawniej fara) pw. św. Michała Archanioła należy do tego rzadziej występującego typu, w których miast
w Łomży, dokąd może dostała się z klasztoru zwyczajowych figurek aniołów-adorantów, osadzono postacie
świętych: opata i opatki. Ich habity sugerują, że reprezentują
Benedyktynek w Łomży zakon benedyktynów, zatem mogą przedstawiać– jak proponują
wymiary: wys. 64,5 cm; szer. 29,5 cm autorzy Katalogu zabytków sztuki w Polsce –rodzeństwo,
założycieli męskiej i żeńskiej gałęzi zakonu: św. Benedykta
opis: Typu promienistego; stopa owalna, falista, czterolistna, z Nursji i św. Scholastykę. Dobór świętych zakonnych w dekoracji
wysklepiona, profilowana i dzielona na pola, zdobiona trybowanym sprzętów kościelnych zazwyczaj wskazuje na ich proweniencję
i rytym, złoconym ornamentem z taśm, cęgów i motywów z zakonnej świątyni, np. figurki świętych dominikańskich zdobią
roślinnych, z aplikacjami ujętymi czterema emaliowanymi monstrancję z lat przed 1756 r. znajdującą się w krakowskim
kwiatkami (biało-niebieskie płatki z pomarańczowym sercem) klasztorze Dominikanów [Samek, 1984, il. 203]. Można zatem
i sznurami pereł, zwieńczona odwróconą złoconą krezką; trzon przyjąć, iż nasza monstrancja nie pochodzi z obecnej katedry
okrągły, złocony, o dolnym pierścieniu talerzykowym, górnym w Łomży (o historii parafii i kościoła zob. MD/ZL/K/78). Może
– tulejowym; nodus gruszkowy, dzielony na pola, szersze zatem pochodzi z łomżyńskiego kościoła Benedyktynek w Łomży?
złocone i z rytym ornamentem; nad trzonem sercowata forma, Konwent ten był fundacją z 1621 r. Adama Kosobudzkiego,
złocona, z obustronną odlewaną i rytą na fakturowanym tle wojewody mazowieckiego, starosty łomżyńskiego i wiskiego.
dekoracją: serce i monogram IHS; do niej przylegają liściaste W latach 1622-1628 wzniesiono drewniany budynek klasztoru
ramiona, na których osadzone pełnoplastyczne złocone (atrybuty przy dawnym kościele farnym na Popowej Górze. Odbudowany
rezerwowane w srebrze) figurki stojących świętych: opata (z lewej po spaleniu w 1657 r., w 1763 r. odsprzedany został kapucynom.
strony) i opatki (z prawej); nad monogramem Chrystusa kolejna Benedyktynki przeniosły się w nowe miejsce – na Stokową Górę,
sercowata forma, złocona, od awersu zdobiona klejnotem w formie gdzie w latach 1760–1764 zbudowano nowy klasztor i kościół
wysadzanej kamieniami kokardy, od rewersu – ornamentem (konsekrowany w 1767 r.), również z drewna. Kościół murowany
odlewanym i rytym na fakturowanym tle; gloria osadzona na wzniesiono w latach 1857–1863, a budowę klasztoru rozpoczęto
talerzykowo-tulejowym trzpieniu; puszka w kształcie serca, ujęta w 1859 r. W 1939 r. zabudowania te zostały całkowicie zniszczone.
złoconym otokiem z repusowanych chmur, na którym osadzone: Ich odbudowa nastąpiła w latach 1943–1953 [KZSP, 1982(2),
repusowane, rezerwowane w srebrze plakietki z uskrzydlonymi s. 32–33]. Można zatem przyjąć, iż nasza monstrancja powstała dla
główkami anielskimi, sznury pereł (także na odwrocie puszki), łomżyńskiego konwentu Benedyktynek, a do katedry dostała się
rozetki z pereł i kamieni oraz złoty klejnot z kamieniami (poniżej w wyniku zniszczenia klasztoru w czasie II wojny światowej. Nie
puszki) i repusowana, złocona plakietka z wizerunkiem Boga Ojca można jednak wykluczyć, że omawiana monstrancja pochodzi
wyłaniającego się z chmur i gołębicy Ducha Świętego (powyżej); z kościoła Benedyktynek w Sierpcu, skąd po kasacie klasztoru
całość otacza wieniec ze złoconych promieni o falistym zarysie, w 1896 r. zakonnice przeniosły się do konwentu w Łomży [KZSP,
na promieniach osadzone rozetki z pereł i kamieni; glorię wieńczy 1982(2), s. 34]. Kwestia ta wymaga dalszych badań.
złocona, płaska korona zamknięta, zakończona krzyżykiem na literatura: KZSP, 1982(2), s. 27, il. 209–210.
sferze, zdobiona obustronnie kamieniami, podtrzymywana przez
dwa repusowane i złocone aniołki, ukazane w locie. Na kołnierzu
zewnętrznej strony stopy punca: E (lub L?) w rombie.
Ta efektowna w sylwecie i dekoracji monstrancja reprezentuje
bardzo rozpowszechniony typ barokowej monstrancji promienistej
(zob. MD/ZL/M/94). Ma elementy, które były popularne wśród
monstrancji promienistych na terenie i Rzeczypospolitej: figurki
na ramionach przytwierdzonych do trzonu, wieńczącą koronę
zamkniętą, a pod nią wyobrażenie Boga Ojca, który wraz z Duchem
Świętym przyjmuje ofiarę Syna uobecnioną w konsekrowanej
hostii. Są też elementy ją wyróżniające. Puszka przyjmuje zarys
serca, zapewne jako aluzja do upowszechniającego się kultu
serca Jezusa m.in. za sprawą słynnych ćwiczeń duchowych
jezuity Ignacego Loyoli [Vitkauskienė, s. 198] oraz kultu Serca
Jesusa (Cordis Jesu) propagowanego przez francuską wizytkę,
św. Małgorzatę Alacoque (zm. 1690 r.). Kult ten, mający jeszcze
późnośredniowieczną genezę, oddziałał na barokowe „koncepty”
wyposażenia kościołów, zwłaszcza na vasa sacra – jak się
zdaje – szczególnie silnie w 1. poł. XVIII w., także na ziemiach
historycznej Polski. Na obecnych ziemiach polskich trudno
określić jakieś specyficzne środowisko, w którym pomysł ten by
dominował w dekoracji monstrancji. Wśród tych, które wskazuje
Jan Samek, najbliższy jest Lublin [Samek, 1967, s. 166, 168-169,
il. 4-9]. Jest to rozwiązanie dość rzadkie wobec dominującego
kolistego (ewentualnie owalnego) kształtu reservaculum. Wśród
znanych monstrancji na Mazowszu wskazać można tylko jedną
z sercową puszką – z początku XVIII w., dzieło złotnicka J. Zeckela,
w kościele parafialnym w miejscowości Wodynie [KZSP, 1965, s.
43, il. 96]. Wyróżniającym elementem jest bogata kameryzacja
(w tym sznury pereł!), którą objęto także wnętrze puszki. Wśród
kamieni znajdują się wprawione klejnoty. Ten u nasady glorii,
w formie kokardy, wydaje się być wyrobem z XVII w., podobnym,
choć nie tak świetnym, do klejnotu zdobiącego zawieszenie
krakowskiego cechu złotników [Samek, 1984, s. 71, il. 38], czy
sukienkę, tzw. rubinową, obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej
256 w skarbcu klasztoru o. Paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie
[U tronu Królowej Polski, 2006, nr kat 31, s. 110-117, il. na s. 111, ,
ZŁOTNICTWO