Page 252 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

Monstrancja promienista falista, profilowana, ozdobiona w dolnej partii trybowanym,
opis: Typu promienistego, częściowo złocona; stopa owalna,
umieszczonym na fakturowanym tle lambrekinem oraz
nr inwentarzowy: MD/ZL/M/103 ornamentem cęgowym przechodzącym w liściasty (akant), wśród
autor/ warsztat: warsztat nieokreślony (Polska, Mazowsze?), którego przedstawienia – uskrzydlone główki anielskie, emblemat
uzupełnienia: Warszawa, fabryka Frageta zakonu franciszkanów (dwa skrzyżowane ramiona z krzyżem na
datowanie: 1. ćw. XVIII w.; uzupełnienia: 1911 r. (wtedy chmurach) oraz emblemy z majuskułowymi lemmami: lustro
dodane późnogotyckie figurki z pocz. XVI w.?) (CVNCTUS AEQVE FIDVM), koral leżący na stole (DESERVISSE
styl: regencyjny z neostylowymi uzupełnieniami IUVAT MARE), muszla na stole (EX VVIIS SVVS EST HONOR),
w górnej partii – odwróconą, złoconą krezką; trzon okrągły,
pochodzenie: kościół parafialny (pofranciszkański) złocony, o pierścieniach talerzykowych; do górnego pierścienia
pw. św. Antoniego Padewskiego w Stawiskach przymocowane dwa esowate, liściaste ramiona, na których
wymiary: wys. 89 cm; szer. 33 cm osadzone pełnoplastyczne, złocone figurki apostołów – św. Pawła
(z lewej) i św. Piotra (z prawej); nodus gruszkowy, częściowo
złocony, z rezerwowanym w srebrze fryzem z pęków owocowych
wśród ornamentu cęgowego; gloria osadzona na pełnoplastycznej,
złoconej figurce postaci niewieściej (Marii? św. Klary?), stojącej
na kielichowatym cokoliku; puszka ośmioboczna, z karbowaną
krawędzią i rezerwowanym w srebrze otokiem z cęgowego
ornamentu, na którego fakturowanym tle osadzonych osiem
kamieni w oprawach (także na rewersie); z otoku wyrastają
w dwóch planach (także na rewersie) złocone promienie różnej
długości o falującym zarysie; glorię wieńczy przestrzenna, złocona
korona zamknięta, zwieńczona krzyżykiem na kuli, z fleuronami
ozdobionymi kamieniami w oprawach.
Monstrancja reprezentuje typ barokowej monstrancji
promienistej (patrz MD/ZL/M/94). Tak typowe dla tego typu w
I Rzeczypospolitej są tu ramiona wyrastające z nodusu, które, jak
wskazuje Maria Kałamajska-Saed, autorka Katalogu zabytków
sztuki, są jednak dodatkiem z pocz. XX w. Podobnie jak nietypowy,
wieloboczny (wielobok o wklęsłych bokach) otok reservaculum,
który jednak ma barokowe analogie, np. w monstrancji z koń.
XVII w. w kościele par. p.w. Św. Wojciecha w Wąwolnicy [Vasa
sacra, 2008, il. 51]. W wyniku tej ingerencji przybyły też, jak się
wydaje, figurki świętych Piotra i Pawła. Ich ostro łamane szaty
sugerują, że jeśli nie są to figurki późnogotyckie z początku XVI w.,
to powstały około roku 1600, gdy panujący wtedy manieryzm
chętnie wracał, zwłaszcza w złotnictwie i rzeźbie, do form
późnośredniowiecznych. Pewną zagadką jest figurka niewiasty, na
której osadzono glorię monstrancji. Mogłaby to być Maria, choć
brak jej atrybutów Immaculaty (zob. MD/ZL/M/100). Wydaje
się jednak, ze jej ubiór należy interpretować jako habit zakonny.
Może zatem jest to „duchowa córka” św. Franciszka – św. Klara
z Asyżu, założycielka żeńskiej gałęzi tego zakonu? Wyraźnie nasza
postać trzymała jakieś atrybuty: może jednym z nich była lilia,
tak charakterystyczna dla ikonografii św. Klary? Tym jednak, co
najbardziej wyróżnia naszą monstrancję, jest dekoracja jej stopy,
którą Kałamajska-Saed uznaje za „nietypową”, użyto tu bowiem
emblemów. Autorka pisze: „Autor teologicznego programu
treściowego [monstrancji] posłużył się bardzo popularnym
dziełem Philippo Picinellego, ‘Mundus symbolicus’, wydawanym
wielokrotnie począwszy od 1669 r., nota bene wymienionym
w spisie książek biblioteki klasztoru stawiskiego. Zaczerpnięto
z niego emblemy, które wraz z nadającymi im określone znaczenie
lemmami – składają się na wyrażenie myśli o uświęcającym
znaczeniu życia zakonnego w dążeniu do Boga i zbawienia.
Z uwagi na swą emblematyczną dekorację monstrancja
ze Stawisk jest obiektem zupełnie wyjątkowym w polskim
złotnictwie sakralnym”. Obecność i dokładna interpretacja tej
emblematycznej dekoracji zasługuje na pogłębione badania.
Monstrancja najpewniej powstała dla klasztoru franciszkanów
w Stawiskach, jak wskazuje na to wczesnoregencyjny ornament,
w pierwszej ćwierci XVIII w.
W 1688 r. dwaj franciszkanie prowincji litewskiej zostali
osadzeni przez Fortunata Zamoyskiego herbu Grzymała,
łowczego łomżyńskiego i właściciela Stawisk, przy tamtejszej
kaplicy pw. św. Jana Chrzciciela, Andrzeja Apostoła i Katarzyny,
wzniesionej w 1585 r. jako filia parafii w Porytem, a odbudowanej
ze zniszczeń potopu szwedzkiego właśnie w tym roku. W 1691 r.
w jej miejsce wzniesiono drewniane budowle konwentu: kościół
pw. św. Fortunata i klasztor przy nim, formalnie fundowany
w 1697 r. Mimo zapisu testamentowego Zamoyskiego, zmarłego
w 1698 r., na budowę murowanego konwentu, jego projekt
aprobowano dopiero w 1774 r., a budowa rozpoczęła się w 1788 r.
Trzy lata później ukończono zabudowania klasztorne, prace
przy kościele trwały jednak do lat 1813–1818. Tę nową świątynię
konsekrowano w 1822 r. pw. św. Antoniego Padewskiego. Klasztor 251
ZŁOTNICTWO