Page 250 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

monstrancji promienistej (zob. MD/ZL/M/94). Wyróżnia ją Monstrancja retabulowa
Monstrancja jest ładnym przykładem typu barokowej
motyw pełnoplastycznych figurek aniołów-adoratorów na
skrzydłach (zob. MD/ZL/M/100), bogata kameryzacja z kamieni nr inwentarzowy: MD/ZL/M/102
oraz brak korony. Może pierwotnie zwieńczona była pasyjką, jak autor/ warsztat: warsztat nieokreślony (Polska, Mazowsze –
np. monstrancje: z trzeciej ćwierci XVII w. w kościele parafialnym Warszawa?)
w Chynowie [KZSP, 1967, s. 11, il. 210], z czwartej ćwierci datowanie: 1616 r.; nodus: koniec XVII w.?
XVII w. w kościele parafialnym w Gostyninie [KZSP, 1977, s. 15, styl: późnogotycko-manierystyczny
il. 119], z 1689 r. w kościele parafialnym w Górze [KZSP, 1992, pochodzenie: kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła
s. XIX, 34, il. 216], choć nie można wykluczyć, iż była to korona.
Do wspomnianych przykładów nasza monstrancja nawiązuje w Jedwabnem
sylwetą i detalem. Przypomina jednak bardziej inne monstrancje: wymiary: wys. 92 cm; szer. 29,5 cm
z czwartej ćwierci XVII w. (uzupełniana w XIX w.) w kościele
parafialnym w Słomczynie [KZSP, 1962, s. 31, il. 92], z 1695 r. opis: Typu wieżyczkowego; stopa okrągła, profilowana, na dole
(lub 1685 r.?) w Borzęcinie [KZSP, t. X, z. 17, s. 8, il. 88] czy spłaszczona, ozdobiona repusowanym i rytym ornamentem ze
z końca XVII w. w kościele parafialnym w Grębkowie [KZSP, t. X, spiętych ceownic, wyżej wysmukła, gładka, z odwróconą krezką;
z. 26, s. 3, il. 103]. Może to świadczyć o lokalnym, mazowieckim trzon okrągły, o pierścieniach talerzykowych; nodus owoidalny,
pochodzeniu naszego dzieła. Autorzy Katalogu zabytków sztuki na górze i na dole ozdobiony plastycznymi i rytymi liśćmi; gloria
w Polsce datują monstrancję na trzecią tercję XVII w. Rzeczywiście, trójosiowa, na ażurowym gzymsie, wsparta na graniastym,
na ten czas zdają się wskazywać liście zbliżone do akantu na rozszerzającym się ku górze trzonie o krawędziach podkreślonych
trzonie. Jednak ornament na stopie ornament ma charakter koronką oraz ażurowymi wspornikach z połączonych ceownic;
wczesnorokokowy (grzywacz), co pozwala tę partię datować na osie wyznaczone przez pinakle (boczne zwielokrotnione),
koniec pierwszej połowy XVIII w. Zatem nasze dzieło jawi się jako tworzące cyboria zwieńczone przenikającym się krzywobieżnym
niejednorodne: starszą górną partię uzupełniono. Tak powstałą maswerkiem, nakryte strzelistymi iglicami z trzech kondygnacji
monstrancję ofiarowano może ostrołęckim Bernardynom maswerku: boczne zwieńczone kwiatonami, środkowa – pasyjką
(o historii klasztoru i kościoła zob. MD/ZL/K/50) z okazji którejś (złoconą); środkowe cyborium w dolnej kondygnacji zawiera
z XVIII-wiecznych kampanii budowlanych w ich konwencie – np. złoconą, okrągłą puszkę z lunulą, otoczoną promieniami,
z okazji wzniesienia przed 1752 r. nowych krużganków. Dzieło, w górnej – półplastyczną figurkę stojącej na sierpie księżyca Marii
w każdym swym elemencie, powstało najpewniej na Mazowszu. z Dzieciątkiem, otoczonej glorią promienistą (całość złocona);
literatura: KZSP, 1983, s. XIV, 29, il. 110. we wnętrzach bocznych cyboriów plastyczne figurki stojących
świętych (złocone): apostołów – Piotra (z lewej) i Pawła (z prawej).
Na górnej partii zewnętrznej strony stopy ryte: kartusz herbowy
(ryba – Glubicz?) i nierozwiązany monogram – S I/ P i [Paweł
Jedwabiński?] oraz data 1616.
Monstrancja należy do typu retabulowego, wykształconego
w późnym gotyku. Swoją nazwę wzięła od struktury
późnogotyckiego skrzydłowego retabulum ołtarzowego, z którym
dzieli swoją wielodzielność, z wyraźnie wyróżnioną partią
centralną, jakby korpusu, i osiami bocznymi – jakby skrzydłami,
wypełnionymi często – jak w nastawach – przedstawieniami
figuralnymi. Także partia górna przywodzi zwieńczenia
wielkich nastaw ołtarzowych w XV i XVI w. Niekiedy też,
chyba niesłusznie, takiego rodzaju monstrancja nazywana jest
wieżową, ze względu na wieżową strzelistość swoich proporcji;
rzeczywiście dostrzec można w niej nawiązania architektoniczne
- do przekroju jakby trójnawowej bazyliki. Typ ten ma efektowne
przykłady w złotnictwie małopolskim czy wielkopolskim;
obecny jest także na Mazowszu, co poświadczają monstrancje
z początku XVI w. w kościele parafialnym w Łętowie [KZSP, 1992,
s. 54, il. 213], z 1536 r. zinwentaryzowana w kościele parafialnym
w Węgrze [KZSP, 1980, s. X, 37, il. 54] czy z 1549 r., dzieło złotnika
Andrzeja Półtoraka, w kościele parafialnym w Sarbiewie [KZSP,
1979, s. XVII, 65, il. 164]. Nasze datowane na rok 1616 dzieło
jest przykładem długiego trwania form gotyckich w okresie
nowożytnym i „neogotyku”, którego nasilenie przypadło na czas
około 1600 r. Brak jest jednak punc miejskich i warsztatowych,
więc próba określenia miejsca powstania monstrancji może być
dokonana tylko poprzez analizę porównawczą poszczególnych
form. Podobny do naszej monstrancji ażurowy cokół, acz
doskonalszy w formie, ma gloria w złotej monstrancji fundacji
biskupa Macieja Łubieńskiego dla katedry we Włocławku, dzieło
z 1638 r. brodnickiego złotnika Johanna Christopha Krella
(Włocławek, kaplica w pałacu biskupim) [Ornamenta Ecclesiae,
1999, nr kat. LX, s. 135]. Wskazać można także monstrancje
małopolskie: z 1534 r. w kościele Benedyktynek w Staniątkach,
z początku XVI w. w kościele parafialnym w Będzinie czy z 1599 r.
w kościele parafialnym w Niepołomicach [Samek, 2000, il. 120,
121, 123]. Motyw ten odnajdujemy także w wieżyczkowych
monstrancjach zachowanych na Mazowszu: datowanej ogólnie na
XVI w. (górna partia, reszta – późniejsza) w kościele parafialnym
w Radzyminie [KZSP, t. X, z. 27, s. 21, il. 53] czy z początku
XVII w. w kościele parafialnym w Ligowie [KZSP, t. X, z. 23, s. 11,
il. 68]. Z kolei kształt samej glorii naszego dzieła oraz ażurowe,
roślinne „wsporniki” łączące jej gzyms ze stopą przypominają
monstrancję z przełomu XVI i XVII w. w kościele parafialnym
w Lewiczynie [KZSP, 1967, s. 33, il. 209] oraz – w mniejszym
stopniu – monstrancje z początku XVII w. w kościele parafialnym 249
w Kołbieli [KZSP, 1963, s. 6, il. 46], z pierwszej połowy XVII w. ZŁOTNICTWO