Page 206 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

trybowanymi motywami roślinnymi na fakturowanym tle; trzon Krzyż relikwiarzowy (pacyfikał)
opis: Stopa okrągła, na wysokim profilowanym cokole, zdobiona
okrągły, o pierścieniach talerzykowych; nodus gruszkowy, gładki;
partia górna w formie kartusza o asymetrycznym obrysie: awers nr inwentarzowy: MD/ZL/R/48
– po środku owalna puszka repozytorium z partykułą i filakterią autor/ warsztat: nieokreślony
(napis, nowy: S. Casimiri R. C.) za szklanym wziernikiem, datowanie: 2. poł. XVI w. (około 1556 r.?) i XVII w. (pasyjka?)
z otokiem z krótkich złoconych promieni o falistym zarysie, styl: późnorenesansowy o tradycjach gotyckich
na które nałożony jest wieniec z dwudziestu szklanych imitacji pochodzenie: kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża
(?) białych kamieni w oprawach; ujęty bardzo plastycznym Świętego w Goworowie
ornamentem w formie cęgów, grzywaczy i chmur, zwieńczonych
lambrekinowym baldachimem (na dekorację tą nałożonych wymiary: wys. 36,5 cm; szer. 16,5 cm
dwanaście szklanych imitacji (?) czerwonych i zielonych kamieni
w oprawach); rewers: niedekorowany. Na rewersie, pośrodku, ryta opis: Stopa owalna, czterolistna, na dole mocno spłaszczona,
inskrypcja fundacyjna staranną kursywą: Dar / J. E. Romualda na górze wysmukła z odwróconą krezką, o polach zdobionych
Jałbrzykowskiego / Metropolity Wileńskiego / dla Kulesz / 1931 r.; rytym, symetrycznym, bardzo stylizowanym motywem roślinnym
oraz w dolnej partii, sygnatura: M. Niewiadomski, Wilna. (zbliżonym do kandelabrowego); trzon graniasty, z ażurowymi,
Relikwiarz jest dziełem niejednorodnym, jak zauważyli to sznurowymi wspornikami; nodus w formie spłaszczonej gałki,
autorzy Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce. Jego stopa z trzonem z profilowanym fryzem z ukośnej kratki w poprzek; zwieńczenie
oraz zapewne niedekorowane odwrocie kartusza, są dziełem – jak w formie krzyża łacińskiego, o krótkiej dolnej belce, ramionach
świadczy o tym sygnatura – Michała Niewiadomskiego, złotnika zakończonych treflowo (trzy z nich uwieńczone kulkami) i kolistym
czynnego w Wilnie w latach 1886–1900. Oprócz wyrobów poszerzeniu w partii skrzyżowania belek; na awersie: pośrodku –
świeckich (m.in. sztućce) wytwarzał on też sprzęt liturgiczny, np. wypukła puszka repozytorium z partykułą (bez karteczki – filakterii)
w domu aukcyjnym Rempex w Warszawie oferowano na aukcji za wziernikiem, pola ramion wypełnia stylizowana wić roślinna
27.08.2014 r. na sprzedaż sygnowaną przez Niewiadomskiego (podobna do ornamentu kandelabrowego) na fakturowanym tle; na
hostiarkę ze złoconego srebra, datowaną na 1895 r. [Katalog rewersie: po środku – plastyczna, złocona figurka Ukrzyżowanego
aukcyjny 208, nr 722, s. 111]. W naszym relikwiarzu złotnik starał na tle rytego krzyża zwieńczonego titulusem, na zakończeniach
się dostosować w formach i dekoracji, niezbyt jednak umiejętnie, ramion – ryte symbole ewangelistów z pustymi banderolami.
do okazałego, pięknego kartusza o rokokowej sylwecie i dekoracji, Ten niepublikowany krzyż relikwiarzowy ma strukturę dzieła
które pozwalają datować go na około połowę XVIII w. Efekt późnogotyckiego, jednak jego skromna ryta dekoracja i ornament
okazałość kartusza podkreśla obfita kameryzacja szklanymi roślinny w swej pionowej symetrii podobny do kandelabrowego
imitacjami (?) kamieni. wskazują już na renesans: połowę lub drugą połowę XVI w.
Niewykluczone, że również kartusz ma genezę w wileńskim Warto podkreślić, iż w 1556 r. biskup płocki Andrzej Noskowski
złotnictwie, przypomina bowiem dzieła Johanna Lary’ego, erygował w kościele w Goworowie altarię św. Anny z fundacji
złotnika, pochodzącego z Królewca a czynnego w Wilnie w latach Anny Ponikiewskiej (o historii parafii i kościoła zob. MD/
1741 a 1763 r. (kiedy zmarł) [Vitkauskiene, 2006, s. 290-291]. Są to ZL/K/32). Może z tej okazji ufundowano także ten relikwiarz.
pewne lub przypisywane mu monstrancje: z 1756 r. w kościele par. Chyba kilkadziesiąt lat później, nawet w XVII w., powstała figurka
w Rudominie (Litwa, lit. Rudamina), z lat 60. XVIII w. z kościoła Ukrzyżowanego na rewersie. Krzyż pełnił funkcję pacyfikału (zob.
Wniebowzięcia NMP i św. Józefa Oblubieńca (daw. Karmelitów) MD/ZŁ/R/85). Mógł powstać w jednym z ośrodków złotnictwa
w Warszawie (Warszawa, Muzeum Archidiecezji Warszawskiej) na Mazowszu. Ponieważ goworowska parafia stanowiła własność
[ibidem, s. 286-287, il. 112, 115; Varsavia sacra, nr 85, s. 266, il. prepozytury katedry płockiej, jako najbardziej prawdopodobne
85]; i jego kręgu, np. monstrancje: z lat 60. XVIII w. w kościele miejsce powstania dzieła nasuwa się na myśl Płock.
misjonarzy w Glinciszkach (Litwa, lit. Glintiškės), z lat 60.-70. literatura: dzieło niepublikowane
XVIII w. z kościoła dekanatu turgielskiego [Vitkauskiene, 2006, s.
290, 291, il. 118, 120]; oraz naśladowców, np. monstrancje: z ok.
1780 r. - z kościoła dekanatu święciańskiego i z kościoła dekanatu
kalwaryjskiego [ibidem, s. 292, il. 125, 126]. Sprawa wymaga
pogłębionych badań porównawczych form dekoracji.
Inskrypcja fundacyjna na rewersie odnosi się zapewne do
podarowania relikwiarza wraz z nowo osadzoną w repozytorium
partykułą św. Kazimierza Jagiellończyka (o świętym zob. MD/
RZ/22) kościołowi w Kuleszach Kościelnych (o historii parafii
i kościoła zob. MD/ZL/K/71) przez arcybiskupa wileńskiego
Romualda Jałbrzykowskiego (1876–1955). Nim objął on
metropolię w Wilnie, był w latach 1925–1926 pierwszym
biskupem łomżyńskim, a wcześniej, mianowany w 1918 r.
biskupem pomocniczym sejneńskim, rezydował w Łomży,
gdzie zorganizował kurię biskupią i seminarium duchowne.
Za jego rządów w diecezji łomżyńskiej właśnie ukończono
budowę nowego, murowanego kościoła w Kuleszach. Może
pamiętający o tym metropolita wileński obdarował pięć lat
później świątynię partykułą św. Kazimierza, czczonego w kaplicy
Królewskiej wileńskiej archikatedry? Relikwiarz pełnił zapewne
funkcję pacyfikału (zob. MD/ZŁ/R/85).
literatura: KZSP, 1986, s. 51.

205
ZŁOTNICTWO