Page 233 - KATALOG WYSTAWY MUZEUM DIECEZJALNEGO W ŁOMŻY

między stylizowanymi liśćmi, na dole – stylizowane liście; najpewniej ze szlifowanego kryształu górskiego, może
koszyczek pełny, z analogiczną dekoracją repusowaną co na otoku importowanego z jakiegoś zachodnioeuropejskiego centrum
stopy; czara gładka. specjalizującego się w trudnej technice szlifu tego minerału
Kielich jest typowym i ładnym przykładem wczesnobarokowego (Wenecja, Mediolan, Praga?). Na Mazowszu znane są przykłady
naczynia. Bogate ornamenty – jak podkreślają autorzy Katalogu zastosowania kryształu, choć w formie znacznie doskonalszej
zabytków sztuki w Polsce – pozwalają datować go około roku 1630. artystycznie. W znanym krzyżu domniemanej fundacji Mikołaja
Oprócz tak typowego dla XVII-wiecznych kielichów motywu Kiszki z 1593 r. dla zboru kalwińskiego w Węgrowie (obecnie
uskrzydlonych główek anielskich w dekoracji koszyczka pojawia w skarbcu kościoła parafialnego pw. Wniebowzięcia NMP
się oryginalny motyw kwiatu chabru bławatka (Centaurea cyanus w Węgrowie) [Samek, 1984, il. 51; Ornamenta ecclesiae, 1999,
L. 1753). Rośnie on w zbożu, co jest oczywistą aluzją do pokarmu nr kat. LV, s. 128–129] kryształ jest nie tylko szlifowany w formy
eucharystycznego. W języku symboli bławatek był kojarzony o licznych krzywiznach, lecz także zdobiony przedstawieniami
z niewinnością (co można tu uznać za aluzję do niewinnej figuralnymi. Prostsze formy, ale wciąż doskonalsze od naszego
ofiary Chrystusa?), bogactwem (aluzja do zbawienia i rajskiego dzieła, ma kryształ zastosowany w krzyżu relikwiarzowym
bytowania?), ale także z miłością, wiernością i małżeństwem z pierwszej połowy XVIII w., zinwentaryzowanym w kościele
(ofiara eucharystyczna jako mistyczne zaślubiny z Chrystusem?). parafialnym w Lewiczynie [KZSP, 1967, s. 34, il. 240]. Jan Samek
Precyzyjne określenie znaczenia tego rzadko odnajdywanego uważa, że spośród rozpoznanych wyrobów złotniczych z użyciem
w dekoracji vasa sacra motywu wymaga dalszych badań. Nic kryształu górskiego tylko część do importy, głównie z Włoch,
nie stoi na przeszkodzie, by uznać ten kielich, zapewne dzieło jak np. relikwiarz Ciernia Chrystusa z przełomu XVI i XVII w.
złotnictwa mazowieckiego, za przeznaczony od momentu w krakowskim klasztorze Jezuitów przy kościele św. Barbary.
powstania dla kościoła w Jabłoni Kościelnej. Był on bowiem Inne można uznać za wyroby lokalne, np. XVII-wieczny kielich
wzmiankowany już w 1480 r., parafia pw. św. Piotra, Leonarda z kryształowym nodusem w klasztorze Kanoników Regularnych
i Marii Magdaleny została zaś erygowana w 1493 r. Lateraneńskich na Kazimierzu w Krakowie [Samek, 1984, s. 90–
Drewniana świątynia została spalona w czasie wojen szwedzko- 91]. Kształt wziernika naszego pacyfikału może sugerować, iż ten
moskiewskich w latach 1655–1660. Następnie została zastąpiona wykonano jako relikwiarz partykuły Krzyża Świętego. Wszystkie
kolejną, drewnianą, która dotrwała do 1732 r. Wzniesiono wtedy elementy relikwiarza, poza wspomnianym wziernikiem, są
następny kościół, remontowany w 1842 r., który z kolei uległ chyba dziełem lokalnego, mazowieckiego warsztatu złotniczego.
pożarowi w 1866 r. Obecny, murowany, wzniesiono w latach Relikwiarz pełnił zapewne funkcję pacyfikału (zob. MD/ZŁ/R/85).
1867–1868 z fundacji Ignacego Jelińskiego, właściciela Mazur literatura: KZSP, 1986, s. XXXI, 69, il. 332.
[KZSP, 1986, s. 40–41].
literatura: KZSP, 1986, s. XXX, 41, il. 295.

Krzyż relikwiarzowy (pacyfikał)

nr inwentarzowy: MD/ZL/R/83
autor/ warsztat: warsztat nieokreślony (Polska, Mazowsze?)
datowanie: 1747 r.
styl: regencyjny
pochodzenie: kościół parafialny pw. Nawiedzenia NMP
i św. Jakuba i Anny w Rutkach-Kossakach
wymiary: wys. 59 cm; szer. 22,5 cm

opis: Stopa prostokątna, o ściętych wklęsło narożach,
profilowana, dzielona na pola, na dole mocno wysklepiona,
dekorowana repusowanym i rytym na fakturowym tle
ornamentem – rozety, liście (w tym akantu) i cęgi, na górze
smukła i gładka (naprawiana), zwieńczona gałką; trzon okrągły,
o pierścieniach talerzykowych; nodus gruszkowy (zbliżony do
wazonowego), dzielony na pola, dekorowana rytym ornamentem
na fakturowanym tle, m.in. rozetki i liście; górna partia
w formie krzyża łacińskiego o treflowych zakończeniach ramion
i poszerzonym ich skrzyżowaniu, między ramionami wiązki
złoconych promieni; krzyż gładki z krawędziami podkreślonymi
fakturowaniem; na awersie: pośrodku – złocona, pusta puszka
repozytorium w kształcie równoramiennego krzyża z fasetowo
szlifowanym wziernikiem (z kryształu górskiego?), na osiach
ramion i zakończeniach – liczne kamienie w oprawach; na rewersie:
pośrodku – złocona figurka Ukrzyżowanego; kulki i kamienie
(bursztyny i korale?) przymocowane też do bocznych partii
zakończeń ramion krzyża (kilku brak). Na profilu zewnętrznej
strony stopy ryta inskrypcja fundacyjna, kursywą, niestaranna:
STAN[nisław] Z MINSKA NA MENZENINIE OPACKI M[iecznik]
Ż[iemi] W[iskiej] 1747.
Kształt nodusu i stopy oraz zdobiący je regencyjny ornament
współgrają z datą zawartą w inskrypcji fundacyjnej – roku 1747.
Według niej, jest to fundacja Stanisława Opackiego, herbu Prus
(III) – jak ustalili autorzy Katalogu zabytków sztuki w Polsce
– miecznika wiskiego. Warto podkreślić, że Rutki znajdowały
się w posiadaniu rodu Opackich herbu Prus w okresie od 1616
aż do 1863 r. [KZSP, 1986, s. 68]. Zatem była to niewątpliwie
fundacja dla kościoła w Rutkach (o historii parafii i kościoła
zob. MD/ZL/M/93). Nie można jednak wykluczyć możliwości,
iż sam krzyż jest starszy od stopy i trzonu i pochodzi z okresu
232 XVI–XVII w. Mimo braku ornamentalnej dekoracji wyróżnia
ZŁOTNICTWO go bogata kameryzacja i zastosowanie nietypowego wziernika,